Επίσκοπος Μπιλογορόδκα κ. Σιλβέστρος, Πρύτανης Θεολογικής Ακαδημίας του Κιέβου
Διάμεσου των αιώνων ΧΧ-ΧΧΙ υπήρξε μια εποχή αξιοσημείωτης επιδείνωσης και διαμάχης για την Ορθόδοξη Εκκλησιολογία.
Πρέπει να παραδεχτούμε ειλικρινά ότι σήμερα δεν υπάρχει ενότητα μεταξύ των Τοπικών Ορθόδοξων Εκκλησιών στη κατανόηση ορισμένων πτυχών της διδασκαλίας περί της Εκκλησίας.
Θεμελιωδώς διαφορετικές απόψεις εκφράζονται σχετικά με τη φύση και το εύρος του πρωτείου στην Οικουμενική Εκκλησία, σχετικά με τον μηχανισμό δημιουργίας νέων αυτοκεφάλων και αυτόνομων Εκκλησιών, σχετικά με την κανονική κατάσταση της Ορθόδοξης διασποράς.
Επιπλέον, όλα αυτά τα ερωτήματα δεν παραμένουν μόνο το αντικείμενο αφηρημένων θεωρητικών διαφορών.
Προκαλούν σοβαρά προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ των Τοπικών Εκκλησιών. Επομένως, σήμερα είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διεξαχθεί μια ισορροπημένη και υπεύθυνη συζήτηση για την Ορθόδοξη διδασκαλία για την Εκκλησία. Η πατερική κληρονομιά πρέπει να χρησιμεύσει ως βάση για μια τέτοια συζήτηση.
Το πρόβλημα του εκκλήτου και το "ουκρανικό ζήτημα"
Ένα από αυτά τα προβληματικά ζητήματα στις διορθόδοξες σχέσεις είναι το ζήτημα του δικαιώματος του Οικουμενικού Πατριάρχη να δέχεται έκκλητο επισκόπων, ιερέων και διακόνων που βρίσκονται στη δικαιοδοσία άλλων Τοπικών Εκκλησιών και δεν συμφωνούν με τις αποφάσεις των εκκλησιαστικών δικαστηρίων που εκδόθηκαν εναντίον τους.
Σήμερα, η επίσημη άποψη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως οφείλεται στο γεγονός ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης (και μόνο αυτός) έχει το δικαίωμα να λαμβάνει έκκλητο από καταδικασμένους κληρικούς όλων των Τοπικών Ορθόδοξων Εκκλησιών για αναθεώρηση δικαστικών ποινών που εκδόθηκαν σε άλλες Τοπικές Εκκλησίες και να εκδώσει αμετάκλητες αποφάσεις σε αυτές τις περιπτώσεις.
Με βάση αυτήν την κατανόηση των δικαιωμάτων του, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος αποδέχθηκε την έκκληση του πρώην Μητροπολίτη Κιέβου Φιλάρετο (Ντενισένκο), που καθαιρέθηκε από την Σύνοδο της Ιεραρχίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας το 1997.
Ως αποτέλεσμα, στις 11 Οκτωβρίου 2018 η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εξέδωσε απόφαση να άρει το ανάθεμα από τον πρώην Μητροπολίτη Φιλάρετο και να αποκαταστήσει την επισκοπική του θέση. Ταυτόχρονα, η Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως δέχτηκε όλα τα μέλη της UOC-KP και της UAOC.
Όλες οι δικαστικές αποφάσεις που ελήφθησαν στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία σε σχέση με τον κλήρο που πέρασε στο σχίσμα ακυρώθηκαν. Χωρίς διαβουλεύσεις με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ανακοινώθηκε ότι όλα τα "προαναφερθέντα πρόσωπα έχουν κανονικά αποκατασταθεί στην επισκοπική και ιερατική τους θέση", και ανακοινώθηκε επίσης ότι αποκαταστάθηκε η κοινωνία του ποιμνίου τους με την Εκκλησία.
Στον Τόμο Αυτοκεφαλίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 2019, καθώς και ο Χάρτης της OCU, το προσχέδιο του οποίου γράφτηκε στην Ελλάδα, αναφερόταν συγκεκριμένα ότι οι κληρικοί "οποιασδήποτε τάξης" (δηλαδή επίσκοποι και πρεσβύτεροι, και διάκονοι), οι οποίοι καταδικάζονται "από τις εκκλησιαστικές αρχές τους σε οποιαδήποτε τιμωρία" έχουν το δικαίωμα να προσφύγουν στον Οικουμενικό Πατριάρχη.
Στον Χάρτη της OCU, το δικαίωμα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως να δέχεται έκκλητο τεκμηριώνεται από τον 9ο και 17ο κανόνες της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου και την «αιώνια πρακτική της Εκκλησίας» (Χάρτης της OCU, ενότητα XI).
Αυτή η άποψη μοιράζουν σήμερα και οι Έλληνες κανονιολόγοι και πολλοί ιεράρχες των Ελληνικών Εκκλησιών. Για παράδειγμα, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Ιερώνυμος Β′ στις 12 Οκτωβρίου 2019, στην έκθεσή του σε συνάντηση της Διαρκής Συνόδου της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας δήλωσε απευθείας: «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει το προνόμιο του« δικαιώματος εκκλήτου »από τους επισκόπους άλλης εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας, σε περίπτωση που ο συγκεκριμένος επίσκοπος επιθυμεί να υποβάλει αντίστοιχη αναφορά".
Ως επιβεβαίωση αυτής της θέσης ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Β′ αναφέρθηκε στους ίδιους κανόνες της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου.
Ανακύπτει ένα φυσικό ερώτημα, σε ποιο βαθμό αντιστοιχεί η σημερινή θέση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στην εκκλησιαστική παράδοση και πρακτική της Αρχαίας Εκκλησίας;
Μήπως οι κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων αφομοιώνουν πραγματικά στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως το δικαίωμα να λαμβάνει εκκλήσεις από τους κληρικούς όλων των Τοπικών Ορθόδοξων Εκκλησιών;
Αναζητώντας απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, αποφασίσαμε να στραφούμε στην κληρονομιά του οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη (1749-1809).
Αν και ζούσε ήδη στη σύγχρονη εποχή, είναι δύσκολο να υπερεκτιμήσουμε την επιρροή του στην ανάπτυξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Άφησε μια τεράστια λογοτεχνική κληρονομιά, και τα γραπτά του έργα έχουν χρησιμεύσει ως πνευματική αναβίωση στη Χριστιανική Ανατολή.
Αυτή η αναβίωση περιλάμβανε τη λατρεία, τη μοναστική ζωή, τη σφαίρα του κανονικού δικαίου και το κήρυγμα.
Το "Πηδάλιον" ως κανονικό έργο
Προφανώς, ο άγιος Νικόδημος θεώρησε ως το σημαντικότερο πράγμα τη μέγιστη διάδοση και υλοποίηση της αρχαίας πατερικής κληρονομιάς. Είναι σημαντικό να πούμε ότι ο άγιος Νικόδημος έδωσε πολλά σχόλια και σημειώσεις στα οποία εκδηλώθηκε η βαθιά του μόρφωση. Ο άγιος Νικόδημος στάθηκε αρκετά μετριοπαθής, προσπαθώντας να μην παρεμποδίσει την πορεία του αναγνώστη στην αρχαία κληρονομιά.
Ταυτόχρονα, οι ερμηνείες και τα σχόλιά του είναι σήμερα πολύ σημαντικά για την κατανόηση της ιστορίας της θεολογικής σκέψης στην Ελλάδα κατά την οθωμανική περίοδο.
Στη συνέχεια, θα στρέψουμε την προσοχή μας σε ένα από αυτά τα έργα του Αγίου Νικοδήμου, το οποίο έγινε σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη του εκκλησιαστικού δικαίου.
Εννοώ το βιβλίο "Πηδάλιον" που ετοίμασε για δημοσίευση. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη Λειψία το 1800.
Το "Πηδάλιον" είναι ένα ανάλογο του "Νομοκάνωνα" που είναι γνωστός στον σλαβικό κόσμο και είναι μια συλλογή των κανόνων των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων και των αγίων πατέρων με εκτενή σχόλια.
Το "Πηδάλιον" ετοιμάστηκε από τον Άγιο Νικόδημο σε συνεργασία με το ιερομόναχο Αγάπιο Πρεσβύτερο. Η συλλογή περιλαμβάνει τους κανόνες των αγίων αποστόλων, τους κανόνες των Οικουμενικών Συνόδων, τους κανόνες των Τοπικών Συνόδων (Πενθέκτη, Κωνσταντινουπόλεως το 394 και το 879, Καρθαγένης το 256 και το 419, Αγκύρας, Νεοκαισάρειας, Γάγγρας, Αντιόχειας, Λαοδίκειας και Σαρδικής), κανόνες των αγίων πατέρων (των Αλεξανδρείας Διονυσίου, Πέτρου, Αθανασίου του Μεγάλου, Τιμόθεου, Θεοφίλου και Κυρίλλου, του Νεοκαισαρείας Γρηγορίου, του Καισαρείας Μεγάλου Βασιλείου, του Νύσσης Γρηγορίου, Γρηγορίου του Θεολόγου, Αμφιλοχίου του Ικονίου, Γενναδίου του Κωνσταντινουπόλεως, Ιωάννη Νηστευτή, Ταρασίου του Κωνσταντινουπόλεως, Νικηφόρου του Κωνσταντινουπόλεως).
Το "Πηδάλιον" έχει μια καλά μελετημένη δομή. Πριν από κάθε ομάδα κανόνων, δοθεί μια ιστορική πληροφορία για το αντίστοιχη Σύνοδο ή τον ιερό πατέρα, μετά αναφέρεται το κείμενο των κανόνων στο αρχαίο ελληνικό πρωτότυπο, μετά από κάθε κανόνα η μετάφρασή του (ή μάλλον η έκθεση) στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα δεδομένου, αναφέρονται συμμορφώσεις που δείχνουν τη σύνδεση αυτού του κανόνα με άλλους κανόνες και, τέλος, αναφέρονται και σχόλια από τους συντάκτες της συλλογής. Αυτά τα σχόλια καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεολογικών, ιστορικών και κανονικών ζητημάτων.
Προετοιμάζοντας για τη δημοσίευση το "Πηδάλιον", ο άγιος Νικόδημος και ο ιερομόναχος Αγάπιος προσπάθησαν να δώσουν στον έλληνα κληρικό στα χέρια ένα αξιόπιστο σύνολο κανόνων, το οποίο θα μπορούσε να καθοδηγηθεί στην εκκλησιαστική ζωή. Επιπλέον, οι σημειώσεις έλαβαν υπόψη τις κλασικές ερμηνείες του Ιωάννου Ζωναρά, του Θεοδώρου Βαλσαμώνος, του Αλεξίου Αριστηνού.
Παρά τη γενική έγκριση του "Πηδαλίου" από τη Σύνοδο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τότε δεν ελήφθησαν αποφάσεις σχετικά με το επίσημο καθεστώς αυτής της συλλογής. Παρ' όλα αυτά, το "Πηδάλιον" έγινε η πιο έγκυρη συλλογή κανόνων στη σύγχρονη εποχή.
Το ελληνικό κείμενο του "Πηδαλίου" έχει ήδη περάσει από 18 ανατυπώσεις και μελετάται ενεργά από τους κανονιολόγους, τους ιστορικούς και τους θεολόγους.
Ο Άγιος Νικόδημος Μιλάς πίστευε ότι το "Πηδάλιον" θα μπορούσε να θεωρηθεί ως επίσημη κανονική συλλογή της Ελληνικής Εκκλησίας.
Το "Πηδάλιον" επηρέασε τη σύνθεση και τη δομή του βιβλίου κανόνων, το οποίο χρησιμοποιείται σήμερα στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Ερμηνεία στο "Πηδάλιον" του 9ου κανόνα της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποφασίσαμε να στραφούμε στο "Πηδάλιον" για να μάθουμε πώς καλύπτεται εδώ το ζήτημα του εκκλήτου.
Αναγνωρίζει ο Νικόδημος ο Αγιορείτης σχετικά με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως το αποκλειστικό δικαίωμα να λαμβάνει εκκλήσεις από τον κλήρο όλων, χωρίς εξαίρεση, των Τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών;
Πρέπει να σημειωθεί ότι Νικόδημος ο Αγιορείτης αναλύει με ιδιαίτερη προσοχή τον 9ο κανόνα της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου. Αυτός ο κανόνας είναι αποκλειστικά αφιερωμένος στο σύστημα της εκκλησιαστικής δίκης. Πρώτα απ' όλα, αναφέρει για το απαράδεκτο της εξέτασης εκκλησιαστικών υποθέσεων σε κοσμικά δικαστήρια.
Οι κληρικοί είναι δωσίδικοι από τον επίσκοπό τους. Εάν ο κληρικός διαφωνεί με τον επίσκοπο, τότε μια τέτοια υπόθεση εξετάζεται στην περιφερειακή Σύνοδο.
Αν ένας επίσκοπος ή κληρικός «έχει δυσαρέσκεια» με τον μητροπολίτη της περιοχής του, τότε θα πρέπει να στραφεί σε «είτε τον εξάρχο της μεγάλης περιοχής δηλαδή, τὸν ἔξαρχον τῆς διοικήσεως, ἢ τὸν τῆς βασιλευούσης Κωνσταντινουπόλεως θρόνον, καὶ ἐπ᾿ αὐτῷ δικαζέσθω».
Κυριολεκτικά σύμφωνα με αυτόν τον κανόνα, ένας επίσκοπος που διαφωνεί με την δικαστική απόφαση του μητροπολίτη του μπορεί να προσφύγει είτε στον «τὸν ἔξαρχον τῆς διοικήσεως» είτε στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
Ο άγιος Νικόδημος γράφει ότι αυτός ο κανόνας προκάλεσε πολλές διαμάχες μεταξύ των κανονολόγων τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη σύγχρονη εποχή.
Επιπλέον, μαρτυρεί ότι πολλοί Έλληνες, μπαίνοντας σε πολεμική με τη ρωμαϊκή κατανόηση του εκκλησιαστικού πρωτείου αγωνίστηκαν ειδικά για να «τιμήσουν τον Προκαθήμενο Κωνσταντινουπόλεως» και ως εκ τούτου εκτίμησαν τα δικαιώματά του.
Για παράδειγμα, ο Μητροπολίτης Αγκύρας Μακάριος, ο οποίος έζησε στο διάμεσο του 14ου-15ου αιώνα έγραψε στην πραγματεία του «Ενάντια στη συκοφαντία των Λατίνων» ότι όλοι οι άλλοι πατριάρχες πρέπει να θεωρηθούν ως «έξαρχοι τῆς διοικήσεως» σε αυτόν τον κανόνα.
Με αυτήν την κατανόηση, αποδείχθηκε ότι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έχει το δικαίωμα να δέχεται εκκλήσεις από τις αποφάσεις άλλων πατριαρχών.
Επομένως, ο Αγκύρας Μακάριος έγραψε ότι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως είναι «ο πρώτος και ανώτατος δικαστής όλων των πατριαρχών».
Ο όσιος Νικόδημος δηλώνει οτι μια παρόμοια γνωμοδότηση μπορεί να βρεθεί μεταξύ άλλων βυζαντινών συγγραφέων που έγραψαν αντιλατινικά έργα.
Είναι γνωστό ότι ο 9ος κανόνας ερμηνεύτηκε επίσης υπέρ και από των Λατινικών συγγραφέων. Έτσι, ο Πάπας Νικόλαος Α΄ σε επιστολή προς τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ, στο οποίο επέκρινε τον Πατριάρχη Φώτιο, έγραψε ότι ο «έξαρχος τῆς διοικήσεως» πρέπει να νοηθεί ο επίσκοπος της Ρώμης.
Τότε η έννοια του κανόνα αποδείχθηκε κάπως έτσι: όποιος είναι δυσαρεστημένος με το δικαστήριο του μητροπολίτη του μπορεί να ασκήσει έφεση, πρώτα απ' όλα, στον επίσκοπο της Ρώμης, και στη συνέχεια "με συγκατάθεση" μπορεί να προσφύγει και προς τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
Ωστόσο ο Νικόδημος ο Αγιορείτης θεωρεί αυτές τις ερμηνείες λανθασμένες. Επιμένει ότι ούτε ο Επίσκοπος της Ρώμης ούτε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έχουν το δικαίωμα να δέχονται εκκλήσεις επισκόπων και κληρικών εκτός της δικαιοδοσίας τους.
Σε επιβεβαίωση της γνώμης του ο άγιος Νικόδημος δίνει μια σειρά από επιχειρήματα. Θα δείξουμε μόνο δύο από αυτούς. Ο άγιος Νικόδημος υπενθυμίζει ότι η γενική αρχή του κανονικού δικαίου είναι η απαγόρευση για τους επισκόπους, τους μητροπολίτες και τους πατριάρχες να ενεργούν εκτός των εκκλησιαστικών τους περιοχών.
Εάν παραδεχτούμε την πιθανότητα προσφυγής στην Κωνσταντινούπολη κατά των αποφάσεων άλλων πατριαρχών, τότε αυτό έρχεται σαφώς σε αντίθεση με αυτήν την αρχή.
Επιπλέον, ο όσιος Νικόδημος αναφέρει τη νομοθεσία των βυζαντινών αυτοκρατόρων, στην οποία μπορεί κανείς να δει κάποια ερμηνεία των κανόνων της εκκλησίας. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στο 123ο διάταγμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού.
Το 22ο κεφάλαιο αυτού του διατάγματος αναφέρει για τις εκκλησιαστικές νομικές διαδικασίες και μπορεί να χρησιμεύσει ως ερμηνεία του 9ου κανόνα της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου.
Αυτό το κεφάλαιο λέει ότι σε περίπτωση διαφωνίας μεταξύ των επισκόπων, η υπόθεσή τους πρέπει να εξεταστεί από τον μητροπολίτη που στέκεται πάνω τους με δύο επισκόπους από την ίδια περιοχή. Εάν τα μέρη δεν συμφωνούν με την απόφαση ενός τέτοιου δικαστηρίου, τότε μπορούν να στραφούν στον πατριάρχη αυτής της διοικήσεως.
Αφού ο πατριάρχης εκδώσει την ετυμηγορία του, «κανένα από τα μέρη δεν έχει το δικαίωμα να ασκήσει έφεση κατά της απόφασής του».
Η ίδια διαδικασία πρέπει να ακολουθείται όταν ένας κληρικός φέρει κατηγορίες εναντίον επισκόπου. Μια παρόμοια διαδικασία καθιερώνεται στη νομοθεσία του αυτοκράτορα Λέοντα VI του Σοφού.
Έτσι, σύμφωνα με το βυζαντινό νόμο, κάθε πατριάρχης λαμβάνει αποφάσεις που δεν μπορούν να ασκηθούν έφεση. Επομένως, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως δεν μπορούσε να δεχτεί εκκλήσεις κατά των αποφάσεων άλλων πατριαρχών.
Δείχνοντας λανθασμένες αναγνώσεις του 9ου κανόνα, ο άγιος Νικόδημος δίνει την ερμηνεία που θεωρεί σωστή.
Πρώτα απ' όλα προσπαθεί να καταλάβει ποιος πρέπει να είναι ο «έξαρχος τῆς διοικήσεως». Ο όσιος Νικόδημος επισημαίνει ότι από το κείμενο του κανόνα προκύπτει ότι ο έξαρχος είναι μια εκκλησιαστική τάξη που βρίσκεται πάνω από τους μητροπολίτες, αλλά κάτω από τον πατριάρχη.
Επομένως, γράφει ότι "έξαρχος τῆς διοικήσεως είναι μητροπολίτης μιας διοικήσεως που έχει ένα ορισμένο πλεονέκτημα έναντι άλλων μητροπολιτών της ίδιας διοίκησης". Πρέπει να σημειωθεί ότι η ίδια κατανόηση του τίτλου του «εξάρχου τῆς διοικήσεως» μπορεί να βρεθεί και σε άλλα μέρη στο "Πήδάλιον".
Για παράδειγμα, στην ερμηνεία του 34ου Αποστολικού Κανόνα ο άγιος Νικόδημος γράφει ότι «έξαρχος τῆς διοικήσεως» ονομάζεται «ο πρώτος μεταξύ των μητροπολιτών».
Ανακύπτει το ερώτημα, ποιος, σε τελική ανάλυση, πρέπει να έιναι «έξαρχος τῆς διοικήσεως».
Ο άγιος Νικόδημος επισημαίνει ότι από το κείμενο του κανόνα προκύπτει ότι ο έξαρχος είναι μια εκκλησιαστική τάξη που βρίσκεται πάνω από τους μητροπολίτες, αλλά κάτω από τον πατριάρχη.
Κατά την άποψή του, ο «έξαρχος τῆς διοικήσεως» είναι μητροπολίτης μιας διοικήσεως που έχει ένα ορισμένο πλεονέκτημα έναντι άλλων μητροπολιτών της ίδιας διοίκησης», δηλαδή, είναι "ο πρώτος μεταξύ των μητροπολιτών".
Αναφερόμενος στον Ιωάννη Ζωναρά, ο άγιος Νικόδημος επισημαίνει ότι αυτοί οι «έξαρχοι» ήταν στην αρχαιότητα οι μητροπολίτες της Καισάρειας, της Καππαδοκίας, της Εφέσου, της Θεσσαλονίκης και της Κορίνθου.
Ωστόσο, μετά την Δ′ Οικουμενική Σύνοδου, αυτός ο όρος έλαβε ένα νέο σημασιολογικό περιεχόμενο. Το γεγονός είναι ότι από τον 5ο αιώνα (τη στιγμή που υιοθετήθηκαν οι εν λόγω κανόνες) υπήρχαν οι «έξαρχοι των διοικήσεων» αλλά τον 6ο αιώνα η κατάσταση άρχισε να αλλάζει και ως εκ τούτου η λέξη έξαρχος απέκτησε μια νέα έννοια.
Και η παλιά κατανόηση ξεχνιέται. Για αυτόν τον λόγο, η ερμηνεία του 9ου κανόνα έγινε δύσκολη.
Επομένως, στο 123ο διάταγμα του Ιουστινιανού, δεν υπάρχει πλέον μνεία των εξάρχων.
Αναφέρεται ότι μετά το μητροπολιτικό δικαστήριο, το επόμενο κλιμάκιο είναι ο πατριάρχης.
Ο όσιος Νικόδημος τονίζει συγκεκριμένα ότι από τον 9ο κανόνα δεν συνεπάγεται πιθανότητα να δικάζονται στην Κωνσταντινούπολη όλοι οι κληρικοί όλων των Τοπικών Εκκλησιών γενικά. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έχει το δικαίωμα να δέχεται εκκλήσεις μόνο από τους κληρικούς του πατριαρχείου του.
Το συμπέρασμα ο άγιος Νικόδημος διατύπωσε ξεκάθαρα: «Ο Προκαθήμενος Κωνσταντινουπόλεως είναι ο πρώτος, μοναδικός και τελευταίος δικαστής για τους μητροπολίτες που υποτάσσονται σε αυτόν - αλλά όχι για εκείνους που είναι υποταγμένοι από τους υπόλοιπους πατριάρχες.
Επειδή…ο τελευταίος και καθολικός κριτής όλων των πατριαρχών είναι η Οικουμενική Σύνοδος και κανένας άλλος».
Έτσι, σύμφωνα με τη σκέψη του αγίου Νικοδήμου, εκείνοι οι επίσκοποι και οι ιερείς που δεν είναι ικανοποιημένοι με τη δικαστική απόφαση του πατριάρχη τους, μπορούν να προσφύγουν μόνο στην Οικουμενική Σύνοδο.
Δηλαδή, μόνο το καθολικό όργανο μπορεί να λειτουργήσει ως το υψηλότερο κλιμάκιο σε αμφιλεγόμενες δικαστικές υποθέσεις, αλλά όχι μόνο ένας από τους πατριάρχες. Αυτή είναι η θέση του αγίου Νικοδήμου.
Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η άποψη του αγίου Νικοδήμου είναι παραδοσιακή για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Έτσι, ο ήδη αναφερόμενος Ιωάννης Ζωναρά, που έζησε τον 12ο αιώνα, έγραψε: «Οὐ γάρ πάντων δέ τῶν μητροπολιτῶν πάντως ὁ Κωνσταντινουπόλεως καθιεῖται δικαστής, ἀλλά τῶν ὑποκειμένων αὐτῷ. Οὐ γάρ δή καί τούς τῆς Συρίας μητροπολίτας, ἤ τούς τῆς Παλαιστίνης, καί Φοινίκης, ἤ τούς τῆς Αἰγύπτου, ἄκοντας ἑλκύσει δικάσασθαι παρ᾿ αὐτῷ. ἀλλ᾿ οἱ μέν τῆς Συρίας, τῷ τῆς Ἀντιοχείας ὑπόκεινται φόρῳ, οἱ δέ τῆς Παλαιστίνης, τῷ τοῦ Ἱεροσολύμων, οἱ δέ τῆς Αἰγύπτου, παρά τῷ Ἀλεξανδρείας δικάσονται, παρ᾿ ᾧ καί χειροτονοῦνται, καί οἷς περ ὑπόκεινται».
Ο διάσημος Σέρβος κανονολόγος του 19ου - αρχές του 20ού αιώνα Νικόδημος Μίλας συμφωνούσε πλήρως με αυτήν την κατανόηση του 9ου κανόνα.
Επεσήμανε ότι ο «έξαρχος τῆς διοικήσεως» είναι «ο Προκαθήμενος μιας μεγάλης εκκλησιαστικής περιοχής, η οποία έχει πολλούς μητροπολίτες και επισκόπους, και αυτός ο Προκαθήμενος, με τους μητροπολίτες και τους επισκόπους που υπόκεινται σε αυτόν, αποτελεί «περιφερειακή σύνοδο» ή «πατριαρχική» ή «εθνική» σύνοδο, στην οποία οι κληρικοί και οι επίσκοποι θα μπορούσαν να απευθύνουν τις καταγγελίες τους εναντίον του μητροπολίτη».
Έτσι, ο άγιος Νικόδημος πίστευε ότι σε όλα τα επίπεδα το εκκλησιαστικό δικαστήριο πρέπει να έχει ανάλογο χαρακτήρα. Με αυτήν την κατανόηση, το δικαστήριο του εξάρχη είναι το δικαστήριο της «εθνικής συνόδου».
Ο Αρχιεπίσκοπος Peter Lulier επεσήμανε ότι σε όλες τις εκκλησιαστικές περιοχές στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν οι «έξαρχοι τῆς διοικήσεως».
Συγκεκριμένα, πίστευε ότι δεν υπήρχε ο έξαρχος στον Πόντο, την Ασία και τη Θράκη (που αποτελούσε τη μητρόπολη του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως). Γράφει ο αρχιεπίσκοπος Πέτρος: «Σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ λογικό να στραφείς στην Κωνσταντινούπολη για την επίλυση αμφιλεγόμενων ζητημάτων».
Επομένως, η αναφορά στον 9ο κανόνα τόσο του «εξάρχου τῆς διοικήσεως » όσο και του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως σημαίνει ότι σε εκείνες τις περιοχές όπου υπήρχε ένας έξαρχος θα έπρεπε να στραφεί σε αυτόν.
Ωστόσο, δεν υπήρχαν οι έξαρχοι στην διοίκηση του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, επομένως εδώ ήταν απαραίτητο να ασκήσουμε έφεση στο πατριαρχικό δικαστήριο. Άλλες αντιλήψεις αυτού του κανόνα ο Αρχιεπίσκοπος Πέτρος θεωρούσε τεχνητούς.
Ερμηνεία στο "Πηδάλιον" των κανόνων της Συνόδου Σαρδικής
Σχετικά με το ζήτημα εκκλήτου ο όσιος Νικόδημος αναφέρει επίσης στον πρόλογο των κανόνων της Τοπικής Συνόδου Σαρδικής (343). Όπως γνωρίζετε, αυτή η Σύνοδος ενέκρινε τρεις κανόνες (3ος, 4ος και 5ος), με τους οποίους καθιέρωσε το δικαίωμα των ρωμαϊκών επισκόπων να δεχθούν εκκλήσεις.
Με βάση αυτούς τους κανόνες, οι Ρωμαίοι επίσκοποι επέμειναν στην κυριαρχία τους στην Καθολική Εκκλησία. Στη λατινική εκκλησιαστική βιβλιογραφία, αυτοί οι κανόνες ερμηνεύονταν ως το μοναδικό δικαίωμα των Παπών να δέχονται εκκλήσεις κατά δικαστικών αποφάσεων που λαμβάνονται σε όλες τις Τοπικές Εκκλησίες.
Ερμηνεύοντας τα διατάγματα της Συνόδου Σαρδικής ο άγιος Νικόδημος εκφράζει σκέψεις παρόμοιες με αυτές που είδαμε στα σχόλια του 9ου κανόνα της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου.
Πρώτον, ο άγιος Νικόδημος επιμένει ότι η Σύνοδος Σαρδικής ήταν η Τοπική Σύνοδο της Δυτικής Εκκλησίας, καθώς οι περισσότεροι από τους Ανατολικούς επισκόπους έφυγαν από τη Σαρδίκή και πραγματοποίησαν την «εναλλακτική» τους Σύνοδο στη Φιλιππούπολη.
Επομένως, οι αποφάσεις που ελήφθησαν στη Σαρδηνία θεωρήθηκαν αποφάσεις αποκλειστικά δυτικών επισκόπων.
Ταυτόχρονα, οι πάπες προσπάθησαν να παρουσιάσουν τους κανόνες της Συνόδου Σαρδικής ως τους κανόνες της Α′ Οικουμενικής Συνόδου και να δικαιολογήσουν την οικουμενική δικαιοδοσία τους σε αυτό.
Ο όσιος Νικόδημος για να δείξει ότι η Εκκλησία δεν εξίσωσε ποτέ την Συνόδου Σαρδικής με την Οικουμενική αναφέρει στη διάσημη διαμάχη μεταξύ των Εκκλησιών Ρώμης και Καρθαγένης, η οποία ξέσπασε το 417-422. Στη συνέχεια, ο πρεσβύτερος Απιάριος, καταδικασμένος στην Καρθαγένη, άσκησε έφεση στον Ρωμαίο επίσκοπο Ζωσιμά.
Ο τελευταίος αποδέχθηκε την έφεση και έστειλε δύο από τους εκπροσώπους του στην Αφρική, οι οποίοι επρόκειτο να οργανώσουν την επανεξέταση της υπόθεσης. Ταυτόχρονα, ο Πάπας αναφέρθηκε στους κανόνες του Συμβουλίου της Σαρδηνίας, τους οποίους ονόμασε τους κανόνες της Α′ Οικουμενικής Συνόδου.
Ως αποτέλεσμα, το 419, πραγματοποιήθηκε μια Σύνοδος στην Καρθαγένη, το οποίο ανέφερε ότι αυτοί οι κανόνες δεν ανήκαν στην Σύνοδο της Νίκαιας και ως εκ τούτου δεν είχαν ισχύ για την Εκκλησία της Καρθαγένης. Η Σύνοδος στην Καρθαγένη απαγόρευε ρητά τους Αφρικανούς κληρικούς να υποβάλουν εφέσεις "πέραν από την θάλασσα" (δηλαδή στους Ρωμαίους επισκόπους)
Τα επόμενα χρόνια, ο Ρωμαίος επίσκοπος Κελεστίνος Α΄ προσπάθησε να υπερασπίσει το δικαίωμά του να δέχεται εκκλήσεις από την Αφρική, αλλά η Εκκλησία της Καρθαγένης δεν αναγνώρισε την ειδική δικαστική εξουσία των Ρωμαίων επισκόπων.
Ο άγιος Νικόδημος, αναφερόμενος σε αυτή τη σημαντική διαμάχη, καταλήγει στο συμπέρασμα: ο επίσκοπος της Ρώμης μπορεί να ασκηθεί έφεση από "όχι όλους τους επισκόπους, αλλά μόνο εκείνους που υποτάσσονται σε αυτόν".
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό για εμάς ότι, κατά τη γνώμη του αγίου Νικοδήμου, αυτός ο κανόνας, κατ' αναλογία, μπορεί να εφαρμοστεί στους άλλους τέσσερις πατριάρχες: «Καθένας από αυτούς μπορεί να το εφαρμόσει στις υποθέσεις που υπάγονται στη δικαιοδοσία του και στις εκκλήσεις εκείνων που σχετίζονται με την πατριαρχική περιοχή του. Άλλωστε, αυτοί οι κανόνες δεν εγείρουν όλες τις εκκλήσεις και όλη τη διοίκηση των Εκκλησιών στον ρωμαϊκό θρόνο, καθώς αυτό είναι ένα θέμα που είναι αδύνατο και ξένο για την Εκκλησία».
Δηλαδή, ο όσιοςΝικόδημος τονίζει για άλλη μια φορά ότι κάθε πατριάρχης έχει το δικαίωμα να δέχεται εκκλήσεις στην Τοπική Εκκλησία του. Κανένας από τους Προκαθημένους δεν έχει το δικαίωμα να προσφύγει κατά δικαστικών αποφάσεων άλλων πατριαρχών.
Συμπεράσματα
Έτσι, το "Πήδάλιον" απορρίπτει άμεσα ένα από τα κεντρικά σημεία της σύγχρονης διδασκαλίας των ειδικών δικαιωμάτων του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
Κατ' αρχήν, ο άγιος Νικόδημος αναγνωρίζει ότι κανένας από τους Ορθόδοξους πατριάρχες έχει το δικαίωμα να προσφύγει κατά δικαστικών αποφάσεων άλλων πατριαρχών.
Οι εκκλήσεις κατά της απόφασης ενός από τους πατριάρχες μπορούν να υποβληθούν μόνο στην Οικουμενική Σύνοδο. Δηλαδή, σύμφωνα με τη σκέψη του αγίου Νικοδήμου, κάθε αυτοκέφαλη Εκκλησία έχει ίσα δικαιώματα στον τομέα των δικαστικών διαδικασιών.
Επομένως, οι δικαστικές αποφάσεις που λαμβάνονται από έναν από τους πατριάρχες μπορούν να αναθεωρηθούν μόνο από τα όργανα της συνόδου, στα οποία συμμετέχουν εκπρόσωποι όλων των Τοπικών Εκκλησιών.
Το κείμενο του "Πηδαλίου" καταγράφει ξεκάθαρα τις διαφωνίες σχετικά με το εύρος των δικαιωμάτων του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, που συνέβη ήδη στη βυζαντινή εποχή.
Ταυτόχρονα, ο άγιος Νικόδημος δίνει μια τέτοια ερμηνεία του 9ου κανόνα της Δ′ Οικουμενικής Συνόδου, η οποία ενσωματώνει με συνέπεια την συνοδική αρχή στη ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Προσπαθεί να σώσει την Εκκλησία από τον κίνδυνο της διοίκησης ενός ανθρώπου.
Στη σύγχρονη πολεμική μεταξύ των Τοπικών Εκκλησιών σχετικά με το θέμα του πρωτείου στην Οικουμενική Εκκλησία, η φωνή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη πρέπει να ακούγεται με όλη του τη δύναμη.
Η κληρονομιά του μπορεί να γίνει ένα από τα σημαντικά θεμέλια για να ξεπεραστεί η κρίση που έπληξε σήμερα την παγκόσμια Ορθοδοξία.
ΠΗΓΗ
