ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΕΚ ΤΗΣ ''ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑΣ''
ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΕΡΑΡΧΟΥ, ΣΕΛ. 32-61
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ ''ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ'': ΑΥΤΟΣ ΗΤΟ Ο ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ! ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΡΙΑΣ ΑΞΙΟΝ ΤΟ ΔΙΑΤΙ ΔΙΩΚΟΤΑΝ ΚΑΙ ΕΞΟΡΙΖΟΤΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ «ΟΡΘΟΔΟΞΟΥΣ» ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ:
Εις την εκκλησιαστική ιστορία, και ειδικά της παλαιοημερολογίτικης ενστάσεως, ένας από τους μεγαλύτερους διώκτες ήταν και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σπυρίδων Βλάχος (1949-1956). Στον ίδιο είχε απαντήσει ο μακαριστός πρ. Φλωρίνης Χρυσόστομος Καβουρίδης με μία μνημειώδης επιστολή που μπορείτε να την αναγνώσετε εδώ: ''ΑΠΑΝΤΑ'' ΠΡ. ΦΛΩΡΙΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΚΑΒΟΥΡΙΔΟΥ (ΤΟΜΟΣ Β΄ 28).
Ο Αρχιεπίσκοπος Σπυρίδων Βλάχος, ο οποίος δεν δίσταζε να αποκαλεί τους παλαιοημερολογίτας με υποτιμητικά προσωνύμια όπως: ''χοιροβοσκούς'', ''εξωμόται'', ''μύκητες'' κ.λπ., αλλά και τους Ναούς αυτών ως ''καταγώγια'' και ''λησταρχεία'' και να τους διώκει σκληρά, δεν δίσταζε επίσης να προβεί και σε Οικουμενιστικούς εορτασμούς! Αυτοί ήταν οι «ορθόδοξοι» που τολμούσαν να μας υβρίζουν και να μας ονομάζουν και «σχισματικούς»!
Ας δούμε τα γεγονότα της εποχής εκείνης και απολαύστε τα:
Στο διάστημα από 15 έως 30 Ιουνίου 1951 η τότε Εκκλησία της Ελλάδος υπό την Προεδρεία του Αρχ. Σπυρίδωνος, γιόρτασε τα 1900 χρόνια από την άφιξη του απ. Παύλου στην Ελλάδα και την είσοδο του Ευαγγελίου στον ευρωπαϊκό χώρο. Προσκλήσεις απευθύνθηκαν προς όλες τις χριστιανικές Εκκλησίες [1] και τα Εθνικά Συμβούλια των Εκκλησιών διαφόρων χωρών, στις Θ.Σ., σε διακεκριμένους κληρικούς και λαϊκούς θεολόγους, στους αντιπροσώπους της χριστιανικής νεολαίας, καθώς και σε προσωπικότητες που είχαν ενδιαφέρον για τα εκκλησιαστικά πράγματα [2]. Η ανταπόκριση υπήρξε πραγματικά θερμή, καθώς έλαβαν μέρος αντιπρόσωποι από όλον τον κόσμο, ακόμη και από απομακρυσμένες περιοχές όπως η Αυστραλία, η Ν. Ζηλανδία, η Ιαπωνία και η Αμερική. Δεν συμμετείχαν η Εκκλησία της Ρωσίας [3] και της Ρουμανίας [4] για τους γνωστούς λόγους που απέτρεπαν τη συμμετοχή των Εκκλησιών αυτών σε οποιαδήποτε οικουμενική εκδήλωση, καθώς και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία[5]. Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι ρωμαιοκαθολικοί ιερείς από τη Γαλλία και το Βέλγιο συμμετείχαν ανεπίσημα και με δική τους πρωτοβουλία, έχοντας εξασφαλίσει σχετική άδεια από το Βατικανό [6]. Συνολικά, στους εορτασμούς έλαβαν μέρος 200 προσκυνητές από 57 ομολογίες [7]. Επρόκειτο για μια πραγματικά σπάνια εμπειρία για όλο το χριστιανικό κόσμο, καθώς δόθηκε η ευκαιρία να προσεγγίσει εκ νέου το γεγονός της διάδοσης του Ευαγγελίου στη Δύση και από εκεί σε όλο τον κόσμο. Ειδικότερα, αντιπρόσωποι της χριστιανοσύνης μπόρεσαν να ξαναζήσουν σε τόπους όπου δίδαξε ο απόστολος των εθνών και μέσα από την κοινή προσευχή και λατρεία, τις εκδηλώσεις και τις συζητήσεις να ζήσουν συγκινητικές και μοναδικές στιγμές, να σκεφτούν το κάλλος των πρώτων χριστιανικών αιώνων σε αντιπαράθεση με τη σύγχρονη κατάσταση διάσπασης και έλλειψης κοινωνίας μεταξύ των Εκκλησιών [8].
Ο σκοπός και ο χαρακτήρας των εορτασμών περιγράφεται στην επιστολή που απηύθυναν ο πρόεδρος της I. Συνόδου αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδων και ο Γ.Γ. της “Επιτροπής του Εορτασμού” [9] καθηγητής Αλιβιζάτος προς το Π.Σ.Ε., προσκαλώντας να συμμετάσχει στους εορτασμούς διά ενός ή δύο αντιπροσώπων του (26.2.1951) [10]. Οι συντάκτες της πρόσκλησης ξεκινούσαν με τη διαπίστωση ότι ο απόστολος ανήκε σε όλη τη χριστιανοσύνη και ότι το κήρυγμά του αποτέλεσε μοναδικό γεγονός για το χριστιανικό κόσμο Ανατολής και Δύσης. Γι’ αυτόν το λόγο κρίθηκε πρέπον να δοθεί οικουμενικός χαρακτήρας στους εορτασμούς και να απευθυνθούν προσκλήσεις σε όλες τις χριστιανικές Εκκλησίες αδιακρίτως. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι εορτασμοί θα επανέφεραν στη μνήμη των αντιπροσώπων των Εκκλησιών την αφετηρία της διάδοσης της χριστιανικής πίστης στην Ευρώπη, αποτελώντας ταυτόχρονα κοινή εκδήλωση της ευγνωμοσύνης τους προς τον απόστολο για τα όσα πρόσφερε στην οικουμένη. Ακόμη, οι συντάκτες της πρόσκλησης εκτιμούσαν ότι οι οικουμενικοί αυτοί εορτασμοί θα αποτελούσαν την ηχώ της γενικότερης επιθυμίας για συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών χριστιανικών Εκκλησιών, που αποσκοπούσε στην ενότητά τους σύμφωνα με τη θέληση του Κυρίου (Ιω. 17,21) και τη δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου απέναντι στις δυνάμεις που εναντιώνονται σε Αυτόν και την Εκκλησία Του (Ιω. 15,18). Από την ίδια επιστολή φαίνεται ότι, εκτός από τον πανηγυρικό χαρακτήρα των εορτασμών, φιλοδοξία των διοργανωτών ήταν να προσλάβει η όλη προσπάθεια και ιεραποστολικό χαρακτήρα, απευθυνόμενη τόσο στο χριστιανικό όσο και στο μη χριστιανικό κόσμο [11].
Στην παραπάνω πρόσκληση άμεση υπήρξε η ανταπόκριση του Π.Σ.Ε., το οποίο δήλωσε την προθυμία του όχι μόνο να συμμετάσχει διά του Γ.Γ. Visser’ t Hooft και ενός από τους προέδρους του, τον επίσκοπο G. Bromley Oxnam, αλλά και να στηρίξει το όλο εγχείρημα, βοηθώντας οικονομικά αρκετούς αντιπροσώπους, ώστε να καταστεί δυνατή η συμμετοχή τους στους εορτασμούς [12]. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το Συμβούλιο ήταν ενήμερο για την ιδέα της σχετικής διοργάνωσης από την πρώτη κιόλας στιγμή και είχε εκφραστεί θερμά υπέρ της προοπτικής αυτής. Δεν ήταν λίγοι οι συνεργάτες του που έσπευσαν να εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους και τη διάθεσή τους να συμβάλουν, ώστε οι εορτασμοί να προσλάβουν χαρακτήρα οικουμενικό και να αποτελέσουν ορόσημο στην ιστορία [13]. Το Π.Σ.Ε. δέχτηκε με ενθουσιασμό την ιδέα των εορτασμών και για έναν ακόμη λόγο, ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν την αφορμή για να προχωρήσει γρηγορότερα το έργο της διεκκλησιαστικής βοήθειας στον ελλαδικό χώρο. Για το σκοπό αυτό, τα αρμόδια στελέχη του δραστηριοποιήθηκαν για την οργάνωση επίσκεψης μιας ομάδας από προσωπικότητες των ξένων Εκκλησιών που είχαν ενδιαφέρον για την ελλαδική Εκκλησία και μπορούσαν να ασκήσουν επιρροή για την εξοικονόμηση πόρων και την αποστολή βοήθειας προς αυτήν [14].
Οι εορτασμοί εξελίχτηκαν με τη διοργάνωση περιοδείας εν πλω, που ακολούθησε τους σταθμούς του απ. Παύλου, κατά τη διάρκεια της οποίας οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν διαλέξεις, αλλά κυρίως είχαν την ευκαιρία για γνωριμίες και συζητήσεις [15]. Πιο πριν, οι καλεσμένοι έγιναν δεκτοί με κάθε επισημότητα από τις εκκλησιαστικές και πολιτειακές αρχές της χώρας, αλλά και τον απλό λαό. Η τελετή της υποδοχής πραγματοποιήθηκε (15.6.1951) στην αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Αθήνα [16], κατά την οποία χαιρετισμό απηύθυνε ο Α. Αλιβιζάτος και ακολούθησε προσευχή. Αργά το βράδυ οι προσκεκλημένοι (276 άτομα μαζί με τους έλληνες), επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Αιγαίον” με προορισμό την Καβάλα. Το ίδιο βράδυ ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδων κήρυξε την έναρξη των εορτασμών με ραδιοφωνικό μήνυμα, το οποίο άκουσαν οι έλληνες και ξένοι αντιπρόσωποι εν πλω. Σταθμοί του ταξιδιού ήταν η Καβάλα και οι Φίλιπποι, η Θεσσαλονίκη [17], η Βέροια, η Πρέβεζα, η Κρήτη, η Ρόδος, η Κόρινθος και τέλος, η Αθήνα, όπου κατέληξε η αντιπροσωπεία στις 26 Ιουνίου και παρέμεινε για τέσσερις ημέρες.
Οι ακολουθίες, της θείας λειτουργίας ή του εσπερινού, ακόμη και η χειροτονία ιερέως, τελέστηκαν από ορθόδοξους αρχιερείς χωρίς να υπάρχει κανένας φόβος ή δισταγμός λόγω της παρουσίας των αντιπροσώπων των ξένων Εκκλησιών. Αντίθετα, κυρίαρχη ήταν η αίσθηση ότι έτσι εκφραζόταν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ο πλούτος και το μεγαλείο της χριστιανικής λατρευτικής παράδοσης στη χώρα που γνώρισε το σωτήριο μήνυμα από τον ίδιο τον απ. Παύλο. Συγκεκριμένα, οι προσκυνητές έγιναν δεκτοί από την I. Σύνοδο και τον αρχιεπίσκοπο Σπυρίδωνα, ο οποίος στην προσφώνησή του εξέφρασε την πεποίθησή του ότι «διά της αγάπης θά δυνηθούν αί Έκκλησίαι νά έπανεύρουν τήν ένότητα τής πίστεως», καθώς και την ικανοποίησή του από τη διαπίστωση ότι οι εορτασμοί συντελούν σε αυτήν την προοπτική. Ακόμη, ο αρχιεπίσκοπος δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην προσφερόμενη εκ μέρους των ξένων Εκκλησιών βοήθεια και τη σημασία της τόσο για την εσωτερική αποστολή της Ε.τ.Ε. όσο και για τις σχέσεις της με τις Εκκλησίες αυτές, καταλήγοντας με την ευχή για περαιτέρω σύσφιξη των δεσμών αγάπης μεταξύ των Εκκλησιών [18]. Στη συνέχεια απηύθυναν χαιρετισμούς οι επίσημοι αντιπρόσωποι [19]. Οι εκδηλώσεις συνεχίστηκαν την επόμενη ημέρα, με συμμετοχή των ξένων αντιπροσώπων σε λειτουργία που τελεστηκε στον ιερό ναό του Αγίου Παύλου[20], και κατόπιν στην I. Μονή Δαφνιού, ενώ στη συνέχεια παρατέθηκε δεξίωση προς τιμή τους στο παλάτι στο Τατόι [21], και μια δεύτερη λίγες ώρες αργότερα από το δήμαρχο Αθηναίων. Την επομένη, 28 Ιουνίου, οι ξένοι ήταν καλεσμένοι της Θ.Σ. Αθηνών, σε επίσημη εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου, παρουσία προσωπικοτήτων. Τους προσκεκλημένους προσφώνησε ο Β. Βέλλας, ο οποίος χαρακτήρισε τη συγκέντρωση των αντιπροσώπων των Εκκλησιών ως «τό γλυκύ προανάκρουσμα ... τής ένώσεως ολοκλήρου τού Χριστιανικού κόσμου, ώστε συνδεδεμένοι διά τής πίστεως καί αγάπης τό αύτό νά φρονώμεν, τήν αύτήν άγάπην έχοντες» (Φιλ. β’, 2). Το απόγευμα της ίδιας ημέρας οι ξένοι προσκυνητές ανέβηκαν στον Άρειο Πάγο για τον εσπερινό [22], στην τέλεση του οποίου συμμετείχε ο αρχιεπίσκοπος Σπυρίδων και άλλοι αρχιερείς της πρωτεύουσας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομιλία του αρχιεπισκόπου, ο οποίος υποστήριξε ότι παρά τις δογματικές διαφορές, αποτελεί καθήκον όλων των Εκκλησιών, οι οποίες ενώθηκαν στον Άρειο Πάγο με την αγάπη του Χριστού και γιόρτασαν την επέτειο του κηρύγματος του αποστόλου των εθνών να ανατάξουν απέναντι στους εχθρούς της ειρήνης και της ενότητας την αγάπη [23]. Την επομένη (29 Ιουνίου), ημέρα της εορτής του απ. Παύλου, οι προσκεκλημένοι παραβρέθηκαν στον Καθεδρικό ναό στην πανηγυρική αρχιερατική θεία λειτουργία [24], στην οποία μετείχε σχεδόν σύνολη η Ιεραρχία [25], και στη χειροτονία ιερέως που ακολούθησε. Μετά από τέσσερις ώρες, οι ξένοι αντιπρόσωποι είχαν υποστεί πραγματικά μια δοκιμασία, που όμως, σύμφωνα με μαρτυρίες τους, τους ενθουσίασε και τους άφησε με τις καλύτερες εντυπώσεις. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε εκδρομή στην I. Μονή Πεντέλης και ακολούθησε, παρουσία του βασιλέως και μελών της κυβέρνησης, διάλεξη στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών με κύριο ομιλητή τον Α. Αλιβιζάτο, ο οποίος παρουσίασε εισήγηση με θέμα “Ο κόπος του”[26].
Στις 30 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε η τελετή λήξης των εορτασμών κατά τη διάρκεια αποχαιρετιστήριας δεξίωσης που δόθηκε στο Θεολογικό Οικοτροφείο της Αποστολικής Διακονίας από τον αρχιεπίσκοπο, την I. Σύνοδο και την Επιτροπή του Εορτασμού, κατά την οποία επιδόθηκαν μπρούτζινες πλακέττες στους καλεσμένους, εις ανάμνηση της συμμετοχής τους στους εορτασμούς[27]και ακολούθησε δεξίωση στην I. Μονή Πετράκη από τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών, ο οποίος εκφώνησε την αποχαιρετιστήρια ομιλία [28].
[1] Αιρέσεις
[2] Για το κείμενο των σχετικών επιστολών-προσκλήσεων και τις απαντήσεις βλ. Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 51-76 και 77-126.
[3] Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 82-83.
[4] ό.π., σ. 84.
[5] Η Ρώμη αρνήθηκε να παραστεί στους εορτασμούς, λόγω των διαταραγμενων σχέσεων του Βατικανού με το ελληνικό κράτος και συγκεκριμένα τα αλλεπάλληλα διαβήματα από πλευράς Βατικανού για εγκαθίδρυση θέσης αντιπροσώπου του Ποντίφηκα στην Ελλάδα, τα οποία δεν είχαν γίνει αποδεκτά. Η άρνηση της Ρώμης κοινοποιήθηκε στην Επιτροπή Εορτασμού με επιστολή που υπέγραφε ο καρδινάλιος J.B. Montini (Subst., Secreteria Di Stato Di Sua antita, Roma). Για το κείμενο της σχετικής επιστολής που φέρει ημερομηνία 5.41951 βλ. ό.π., σ. 85-86 και την απάντηση εκ μέρους της Επιτροπήε Εορτασμού βλ. ό.π., σ. 86-87. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο σχολιασμός της επιστολής του Βατικανού από τον καθηγ. Αλιβιζάτο στο Hamilkar S. Alivisatos, Les refus du Vatican de se faire représenter aux fetes commémoratives de Γ apôtre Paul. Les lettres échangées στο “Le Messager d’Athènes” στις 6.6.1951: 280(495) B. /20.
[6] Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 86. [Μεταξύ των ρωμαιοκαθολικών που συμμετείχαν στους εορτασμούς ήταν και ο γάλλος δομινικανός μοναχός π. Dumont, ο οποίος απηύθυνε ομιλία στα γαλλικά, στις 26 Ιουνίου, κατά τη δεξίωση που δόθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών (βλ,τη 13σέλιδη έκθεση του Donald A. Lowrie, Report on the St. Paul Pilgrimage. 17.6.1951: Dossier Greece II. 2/1. σ. 8)].
[7] On Mars ’Hill, Atlantic Edition, 9.7.1951: Dossier Greece II, 2/4.
[8] Πρβλ. A. Αλιβιζάτος, Η Ελληνική Ορθόδοξος Εκκλησία, Σειρά μαθημάτων, Αθήνα 1955, σ. 38.
[9] Πρόεδρος της Επιτροπής των εορτασμών του απ. Παύλου ήταν ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδων, Γ.Γ. ο καθηγ. Αλιβιζάτος και μέλη οι: Σοφ. Βενιζέλος (υπ. Εξωτερικών), ο Γ. Παπανδρέου (υπ. Θρησκευμάτων και Παιδείας), οι μητροπολίτες Φθιώτιδος Αμβρόσιος (αντιπρόεδρος της I. Συνόδου), Φιλίππων και Νεαπόλεως Χρυσόστομος, Θεσσαλονίκης Παντελεήμων, Βέροιας Αλέξανδρος, Κορίνθου Προκόπιος, Νικοπόλεως και Πρεβέζης Ανδρέας, Κρήτης Ευγένιος, ο Δη μ. Γόντικας (πρόεδρος της Βουλής), Γ. Μαριδάκης (πρόεδρος της Ακαδημίας), Γ. Σωτηρίου (πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών), Ν. Εμπειρικός (πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), καθηγ. Β. Βέλλας (κοσμήτωρ της Θ.Σ. του Πανεπιστημίου Αθηνών), καθηγ. Β. Ιωαννίδης (κοσμήτωρ της Θ.Σ. του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) και οι καθηγητές Π. Μπρατσιώτης και Γερ. Κονιδάρης. Σε ό,τι αφορά τη σύνθεση της Εκτελεστικής Επιτροπής, πρόεδρος ήταν ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Γ.Γ. ο καθηγ. Αλιβιζάτος και μέλη: ο Γ. Μοδης (υφυπουργός Θρησκευμάτων και Παιδείας), ο μητροπ. Κορίνθου Προκόπιος, ο καθηγ. Γ. Οικονόμος, ο καθηγ. Γ. Σωτηρίου, ο Θ. Γρίβας (διευθυντής του Υπ. Εξωτερικών). Βλ. Programme of the Festival·. Dossier 280(495) Β, /4. Βλ. επίσης A. Αλιβιζάτος (επιμ.). Πανηγυρικός Τόμος, σ. 24.
[10] Rev. S.W. Webber, The Festival of St. Paul in Greece, Dossier 280(495) Β, /2. Βλ. επίσης την επιστολή στο πρωτότυπο στο Πανηγυρικός Τόμος, σ. 57-59.
[11] Πανηγυρικός Τόμος, σ. 57-59. [Έντονος υπήρξε ο προβληματισμός σχετικά με το χαρακτήρα που θα είχαν οι εορτασμοί, αν δηλαδή θα αποτελούσαν επίσημο γεγονός με συμμετοχή προσκεκλημένων αντιπροσώπων από όλες ανεξαιρέτως τις χριστιανικές Εκκλησίες και ανάλογες εκδηλώσεις, που ήταν η πρόταση του καθηγ. Αλιβιζάτου, ή μια προσπάθεια για ιεραποστολή και ευαγγελισμό, ότι, δηλαδή, ο απ. Παύλος κηρύσσα ακόμη μια φορά το Ευαγγέλιο της Σωτηρίας, σκέψη που είχε εκφράσει ο καθηγ. Μπρατσιώτης και οι Ο.Χ.Ε.Ν. (βλ. την απόρρητη όσέλιδη έκθεση του A. Schmemann: 15.2.1951, A. Schmemann προς Jean (ενν. Fraser): Dossier 280(495) A 2/10, σ. 6. Για τις σχετικές απόψεις του καθηγ. Αλιβιζάτου βλ. στο Του ιδίου (επιμ.) Πανηγυρικός Τόμος, σ. 16). Όπως προκύπτει από το κείμενο των επιστολών-προσκλήσεων οι δύο προτάσεις συνδυάστηκαν].
[12] Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 99.
[13] R.C.M. (ενν. Mackie), W.C.C., W.S.C.F., Notes on a visit to Greece. March 6-16. 1951. Dossier 280(495) A 2/12, σ. 4. Βλ. επίσης 9σέλιδη έκθεση του E.C. Homrighausen. Αθήνα 17.10,1948, σ. 4: Greece I, 9/10, σ. 3-4.
[14] Βλ. σχετικά την επιστολή της 9.8.1949: R. Tobias προς καθηγ. Αλιβιζάτο: Greece I. 8/4. Επίσης, την υποβολή σχετική πρότασης του R. Tobias προς την Administrative Committee του Τμήματος Διεκκλησιαστικής Βοήθειας του Π.Σ.Ε., R. Tobias, Report on Greek Trip, Administrative Committee. June 2-3, 1949.
[15] Βλ. το Πρόγραμμα του Εορτασμού στο Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 44-51.
[16] Programme of the Festival, Dossier 280(495) B /4. Βλ. αναλυτικότερα Πανηγυρικός Τόμος, σ. 140-144.
[17] Ας σημειωθεί ότι η I. Μ. Θεσσαλονίκης είχε εκδόσει για τους εορτασμούς 1 Ισέλιδο φυλλάδιο. Βλ. Panteleimon Metropolitan of Thessaloniki, To St. Paul's Pilgrims, The Church of Thessaloniki with salutations in the Lord of Jesus Christ. 1900th Anniversary of St. Paul's Apostolic Ministry in Greece, June 19,1951: Orth. 26, 12/2. [Στη Θεσσαλονίκη οι επισκέπτες παρευρέθησαν στη θεία λειτουργία που τελέστηκε στον Άγιο Δημήτριο (βλ. σχετικά 1900th Anniversary of St. Paul's apostolic ministry in Greece, Eucaristie Service in the Church of St. Demetrios, Thessaloniki, June 19th, 1951, Address by the Most Rev. Bishop Panteleimon Metropolitan of Thessaloniki, Dossier 280(495) B, 15. Βλ. επίσηο Πανηγυρικός Τόμος, σ. 157), ακολούθησε επίσημη συνάντηση των ξένων με την ακαδημαϊκή κοινότητα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στην οποία ο πανηγυρικός της ημέρας εκφωνήθηκε από τον κοσμήτορα της Θ.Σ., καθηγ. Ιωαννίδη (περίληψη της ομιλίας του στο Πανηγυρικός Τόμος, σ. 162-165) και εκμέρους των Πανεπιστημίων της Γενεύης και Λωζάννης ο καθηγ. του Πανεπιστημίου της Γενεύης Lemaître (βλ. ό.π., σ. 165-166). Ακολούθησε δεξίωση στο κυβερνείο και επίσκεψη σε αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους και στη Μονή Βλατάδων, όπου και προσευχήθηκαν (βλ. D. A. Lovvrie, Report on the St. Paul Pilgrimage, 17.6.1951: Dossier 25, 2/1, σ. 1)].
[18] Για το κείμενο της προσφώνησης του αρχιεπισκόπου βλ. ό.π., σ. 186-188.
[19] Βλ. λεπτομέρειες για την εκδήλωση Les Vepres sur I ’ Areopage, La reception des représentants des Eglises étrangères par Γ Eglise de Grece, στο “Le Messager d’Athènes”, 29.6.1951: 280(495) B, /16. Για τις εκδηλώσεις κατά το τελευταίο τετραήμερο των εορτασμών στην Αθήνα βλ. Πανηγυρικός Τόμος, σ. 184ες.
[20] Ομιλία απηύθυνε ο προϊστάμενος του ναού, αποκαλώντας τους ξένους “εκπροσώπους της καθ’ όλου σχεδόν Χριστιανικής Εκκλησίας”, οι οποίοι αντιπροσώπευαν “μέγιστον μέρος του εκτός Ελλάδος Χριστιανικού κόσμου” και τις εκδηλώσεις ‘Παγχριστιανικήν Εορτήν”. Βλ. "Ον ουν αγνοούντες ευσεβείτε, τούτον εγώ καταγγέλλω υμίν”: Dossier 280(495) Β, /9.
[21] Στο αρχείο του Π.Σ.Ε. στη Γενεύη φυλάσσεται η πρόσκληση προς τον Dr. W.A. Vissent Hooft για τη δεξίωση στο Τατόι, 27 Ιουνίου και ώρα 6.30: Dossier 280(495) Β, /13. Περιγραφές των παραπάνω εκδηλώσεων, καθώς και το κείμενο της προσφώνησης του βασιλιά, στο οποίο λέγεται χαρακτηριστικά ότι η δύναμη της ελληνικής φυλής είναι η πίστη τους σε δύο ιδέες, το Θεό και τον εθνισμό τους, βλ. Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 184-217.
[22] Βλ. λεπτομέρειες για την εκδήλωση Les Vepres sur I ' Aréopage, La reception des représentants des Eglises étrangères par Γ Eglise de Grece, στο “Le Messager d’ Athènes”, 29.6.1951: Dossier 280(495) B, /16.
[23] Discourse of his Beatitude the Archbishop Of Athens and All Greece Mr Spyridon on the rock of Areopage on the Vespers on the occasion of the 1900th anniversary of St. Paul’s coming in Greece: Dossier 280(495) B, /17. Για το κείμενο της ομιλίας του αρχιεπισκόπου στο πρωτότυπο βλ. Α. Αλιβιζάτος (επιμ.), Πανηγυρικός Τόμος, σ. 204-210. [Παρούσα ήταν και η βασιλική οικογένεια, {βλ. την έκθεση του D.A. Lowrie, Report on the St. Paul Pilgrimage, 17.6.1951: Orth. 25, 2/1, σ. 1. Επίσης Πανηγυρικός Τόμος, σ. 204}].
[24] Βλ. την πρόσκληση που απεθύνει ο αρχιεπίσκοπος για την παρακολούθηση της θείας λειτουργίας με ημερομηνία 15.6.1951: Archdiocese of Athens: Dossier 280(495) B, /IO.
[25] Συμμετείχαν γύρω στους 60 επισκόπους, μεταξύ των οποίων ο Μαρωνείας και Θάσου Βασίλειος, ο Πολυανής και Κιλκισίου Ιωακείμ, ο Παραμυθίας και Φιλιατών Δωρόθεος, Καρυστίας και Σκύρου Αναίος, Ναυπακτίας και Ευρυτανίας Χριστόφορος, Ιερισσού και Αγ. Όρους Διονύσιος, Κατάνης Κασσιανός. Βλ. Πανηγυρικός Τόμος, σ. 210.
[26] D.A. Lowrie, Report on the St. Paul Pilgrimage, 17.6.1951: Orth. 25, 2/10, σ. 1. [Η ομιλία του καθηγ. Αλιβιζάτου μεταδόθηκε και από το ραδιόφωνο. [Βλ. σχετικά Πανηγυρικός Τόμοε, σ. 212 και 221-253],
[27] Πρόκειται για δσέλιδη έκθεση του Rev. S. W. Webber, The Festival of St. Paul in Greece, Dossier 280(495) B, 11.
[28] Βλ. D.A. Lowrie, Report on the St. Paul Pilgrimage. 17.6.1951: Orth. 25. 2/1. σ. 1.
