Του Matthew Namee | Orthodoxhistory.org
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε το 1945, και αμέσως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετικὴ Ένωση ξεκίνησαν τη διαμάχη για την ηγεσία του μεταπολεμικού κόσμου.
Οι Σοβιετικοί επιβλήθηκαν σε όσες χώρες βρίσκονταν υπό την σφαίρα επιρροής τους, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες υιοθέτησαν το δόγμα του Τρούμαν, μια εξωτερική πολιτική βασισμένη στον περιορισμό του Κομμουνισμού ανά το παγκόσμιο.
Η Ορθοδοξία μετατράπηκε σε ένα από τα πολλά παράπλευρα μέτωπα του Ψυχρού Πολέμου.
Καθώς οι Σοβιετικοί προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν το Πατριαρχείο Μόσχας για να υποστηρίξουν οι άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες τον Κομμουνισμό, οι Ηνωμένες Πολιτείες μετέτρεψαν το Οικουμενικό Πατριαρχείο σε αντιστάθμισμα για τη Δύση.
Έχοντας ενθρονιστεί στις αρχές του 1946 ως ο νέος Οικουμενικός Πατριάρχης, ο Μάξιμος Ε’ αποδείχθηκε για διάφορους λόγους αδύναμος να υπηρετήσει ως αποτελεσματικός ηγέτης της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης σ’ αυτή τη καθοριστική περίοδο.
Σήμερα είναι μια σχεδόν ξεχασμένη υποσημείωση στην ιστορία, γνωστός κυρίως ως ο προκάτοχος του μεγάλου Αθηναγόρα, του δυνατού, πιστού στις Αμερικανικές αρχές Πατριάρχη που τον διαδέχτηκε.
Παραδόξως, η CIA απελευθέρωσε ένα μεγάλο αριθμό εγγράφων βάσει της Πράξης Ελευθερίας της Πληροφόρησης (Freedom of Information Act), που βοηθούν να πει κάποιος την ιστορία της πατριαρχείας του Μάξιμου – μια ιστορία που, ελλείψει αυτών των εγγράφων, θα ήταν απρόσιτη σε μας.
Στο άρθρο αυτό χρησιμοποιώ τα έγγραφα αυτά της CIA, καθώς και κάποιες άλλες πηγές της εποχής, για να πω την ιστορία.
Το κάνω εν μέρει γιατί είναι πολύ ενδιαφέρον μέρος της εκκλησιαστικής ιστορίας, αλλά και γιατί δείχνει πόσο κοντά ακολουθούσε τα γεγονότα του Ορθόδοξου κόσμου η CIA.
Αυτά είναι έγγραφα της CIA που έχουν αποκωδικοποιηθεί από την ΠΕΠ, και είναι πολύ πιθανόν να υπάρχουν και άλλα έγγραφα που δεν έχουν απελευθερωθεί στο κοινό. Ακόμα και σ’ αυτό τον περιορισμένο αριθμό, αυτές οι πηγές μας βοηθούν να ανοικοδομήσουμε ένα βασικό επεισόδιο της σύγχρονης Ορθοδοξίας.
***
Στις 20 Φεβρουαρίου 1946 ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Μάξιμος εξελέγη ομόφωνα ως ο Οικουμενικός Πατριάρχης, Μάξιμος Ε’.
Ήταν η δύναμη κατά τη δεκαετή ηγεμονία του μακαριστού Πατριάρχη Βενιαμίν, και στα 48 χρόνια του ο Μάξιμος διαφαινόταν ότι θα υπηρετούσε για μεγάλο διάστημα ως ο "πρώτος μεταξύ ίσων" στον Ορθόδοξο κόσμο.
Κι’ όμως, η Πατριαρχεία του θα ήταν σχετικά σύντομη, αφού ο Μάξιμος παραιτήθηκε μόλις 32 μήνες αργότερα, στις 18 Οκτωβρίου 1948.
Τα πρώτα προβληματικά σημάδια εμφανίστηκαν το φθινόπωρο του 1946.
Σε έγγραφο της CIA με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου, καταγράφεται πως, "Πηγή που βρίσκεται σε στενή επαφή με τον Πατριάρχη αναφέρει ότι ο Μάξιμος υποφέρει από οξεία νευρική διαταραχή και παρουσιάζει έντονα συμπτώματα παραφροσύνης."
Στις 16 Δεκεμβρίου, και σύμφωνα πάντα με τη CIA, "ιατροί πληροφόρησαν το Φανάρι ότι η ασθένεια του Μάξιμου απαιτούσε θεραπεία σε σανατόριο στην Ελβετία, και έγιναν διευθετήσεις για την άμεση αναχώρησή του από τη χώρα."
Ο Μάξιμος προσπάθησε να παραιτηθεί από τη Πατριαρχεία, όμως η Ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε να αποδεχτεί την παραίτησή του, επειδή η εκλογή νέου Πατριάρχη θα σήμαινε ότι οι Έλληνες θα έπρεπε να συμφωνήσουν με τους Τούρκους για τον υποψήφιο.
Κάποια στιγμή πριν τα Χριστούγεννα του 1946, η CIA πήρε πληροφορίες ότι η κατάσταση του Μάξιμου παρέμενε σοβαρή.
"Ο Πατριάρχης Μάξιμος φέρεται ότι συνεχίζει να υποφέρει από επαναλαμβανόμενη νευρική κατάθλιψη και αϋπνίες, παρόλο που υπάρχουν διαλλείματα μεταξύ των επεισοδίων στα οποία είναι αρκετά φυσιολογικός.
Πηγή που επισκέφτηκε τον Μάξιμο στη θερινή κατοικία του στη Χάλκη, όπου φροντίζεται από τον προσωπικό του γιατρό, ανέφερε ότι ο Μάξιμος ήταν αρκετά σίγουρος πως θα αναρρώσει αρκετά ώστε να λειτουργήσει στις ακολουθίες των Χριστουγέννων στο Φανάρι, και να παραμείνει στο Φανάρι ακόμα και μετά την πρωτοχρονιά." (Η αναφορά αυτή περιλαμβάνεται σε έγγραφο της CIA με ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1947.)
Η είδηση για την διανοητική ασθένεια του Πατριάρχη εμφανίστηκε στον Ελληνικό τύπο στις 29 Δεκεμβρίου 1946. Την επόμενη μέρα, το Φανάρι τα αρνήθηκε όλα με τη δήλωση, "Η Παναγιότητά του βρίσκεται σε καλή υγεία και δεν θα αναχωρήσει για Ελβετία."
Στις 3 Ιανουαρίου 1947 η είδηση έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η εφημερίδα Chicago Tribune ανέφερε πως, επιτροπή από ειδικούς στη διανοητική υγεία εξέτασαν τον Πατριάρχη και αποφάσισαν ότι ‘’υπέφερε από νευρική διαταραχή’’.
Η επιτροπή ανέφερε πως "η ευφυΐα του Μάξιμου είναι φυσιολογική", και ότι κατά πάσα πιθανότητα θα αναρρώσει με θεραπεία.
Το άρθρο στη Tribune συνέχιζε: Λίγο καιρό μετά την εκλογή του αναφέρθηκε ότι περπατούσε σε δωμάτιο του πατριαρχείου και φώναζε, "Τώρα γνωρίζω ότι αυτή δεν είναι ζωή για ένα νεαρό άνδρα."
Πληροφοριοδότες αναφέρουν πως από τότε η κεφαλή ενός των σημαντικότερων θρησκευτικών θρόνων υπέφερε από αυτό που τώρα περιγράφεται από όσους τον γνωρίζουν ως "φοβία περιορισμού."
Μαζί με αυτό βρίσκεται και η μεγάλη ευθύνη της θέσης, ιδιαίτερα τώρα που ο πατριάρχης βρίσκεται αντιμέτωπος με κινήσεις Ορθόδοξων Ρώσων εκκλησιαστικών για να επεκτείνουν την σφαίρα επιρροής τους.
Η Tribune έκλεινε το άρθρο της καταγράφοντας πηγές που πρότειναν τον Αρχιεπίσκοπο Αθηναγόρα, επικεφαλής της Αρχιεπισκοπής Βόρειας και Νότιας Αμερικής, ως "πιθανό υποψήφιο."
Στις 16 Ιανουαρίου, η CIA αναφέρει, "Υπάρχει σοβαρή σκέψη για την μετακίνηση του Πατριάρχη, όμως οι ακόλουθοί του είναι απρόθυμοι για τέτοιο βήμα μέχρι να ικανοποιηθούν από τους γιατρούς ότι η κατάσταση του Μάξιμου είναι ανίατη."
Εν τω μεταξύ, εμφανίστηκε και ένα σκάνδαλο που δεν συνδέεται μ’ αυτό – φαίνεται ότι το 1940, τέσσερις δικηγόροι υπαινίχθηκαν ότι ο Πατριάρχης είχε κλέψει χρήματα που είχαν κληρονομηθεί στο Πατριαρχείο στη διαθήκη πλούσιου ευεργέτη.
Παρόλο που ο μακαριστός Πατριάρχης Βενιαμίν ήταν επικεφαλής του Οικουμενικού Πατριαρχείου από το 1940, όλοι γνώριζαν ότι ο τότε Μητροπολίτης Μάξιμος ήταν η πραγματική δύναμη πίσω από το θρόνο.
Όπως παρατηρεί η CIA, "Καθώς ο Πατριάρχης Μάξιμος είχε την απόλυτη εξουσία στο Πατριαρχείο το 1940, ενόσω ο μακαριστός Πατριάρχης Βενιαμίν νοσούσε, κάποια στοιχεία στο Φανάρι επιθυμούν όπως ο Μάξιμος αναλάβει ένα μέρος της ευθύνης για το σκάνδαλο."
Βέβαια, η Σοβιετική κυβέρνηση είχε γνώση της κατάστασης στη Κωνσταντινούπολη.
Η CIA αναφέρει στις 14 Φεβρουαρίου: "Τουρκικές εφημερίδες ... δημοσίευσαν δήλωση με την οποία ο Γενικός Πρόξενος των Σοβιετικών είχε θέση τη Ρωσική θερινή κατοικία της Πρεσβείας στο Buyukders [Büyükdere] στη διάθεση του Πατριάρχη. Αξιωματούχοι στο Φανάρι επιμένουν εν τούτοις, ότι δεν υπάρχουν βάσεις στην αναφορά και θεωρούν ότι τα δύο έγγραφα είναι προσπάθεια για να δημιουργηθούν προβλήματα στο Πατριαρχείο, δίνοντας την εντύπωση στενής συνεργασίας με τους Σοβιετικούς."
Λίγες μέρες πριν από την πιο πάνω αναφορά της CIA, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας βρισκόταν στην Ουάσιγκτον, βραβεύοντας τον Πρόεδρο Τρούμαν με το παράσημο του Αληθούς Σταυρού.
Τότε λήφθηκε και η περίφημη φωτογραφία του Αθηναγόρα να φιλά την κεφαλή του Τρούμαν. (Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη εκδήλωση οργανώθηκε μιά-δυὸ εβδομάδες πριν, όταν ο Πρόεδρος Τρούμαν είχε ανεπίσημη συνάντηση με τον Αθηναγόρα, στις 28 Ιανουαρίου.)
Στις 12 Μαρτίου, ο Πρόεδρος Τρούμαν μίλησε στο Κογκρέσο και κατέθεσε επίσημα για πρώτη φορά, αυτό που στη συνέχεια έμεινε γνωστό ως το Δόγμα Τρούμαν: "η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών για υποστήριξη των ελεύθερων λαών που αντιδρούσαν στην προσπάθεια υποταγής τους από ένοπλες μειονότητες ή εξωτερικές πιέσεις."
Είναι αρκετά γνωστό γεγονός, και ξεχνιέται συχνά, πως η άμεση αντίδραση στην ομιλία του Τρούμαν, ήταν η είδηση πως η Βρετανία θα σταματήσει να χορηγεί βοήθεια στην Ελληνική κυβέρνηση, η οποία βρισκόταν σε εμφύλιο πόλεμο με το Ελληνικό Κομμουνιστικό Κόμμα.
Οι Βρετανοί βοηθούσαν και τη Τουρκία, και στην ομιλία του ο Τρούμαν ζήτησε από το Κογκρέσο να προσφέρει βοήθεια και στους Τούρκους.
Συνολικά, ο Τρούμαν ζήτησε από το Κογκρέσο να εγκρίνει $400 εκατομμύρια για βοήθεια στην Ελληνική και Τουρκική κυβερνήσεις, και να εξουσιοδοτήσει την αποστολή αμερικανικού στρατιωτικού προσωπικού και υλικού στην περιοχή.
Στις 20 Μαρτίου, η CIA αναφέρεται στην πιθανότητα του διορισμού από την Τουρκική κυβέρνηση ιατρικής επιτροπής για να προσδιορίσει αν ο Μάξιμος μπορούσε να συνεχίσει ως Πατριάρχης.
"Προς το παρόν η Τουρκική κυβέρνηση επιθυμεί να έχει ως επικεφαλής στο Φανάρι ένα ισχυρό άνδρα, που θα μπορεί να αντιμετωπίσει τον Πατριάρχη Αλέξιο και την θρησκευτική πολιτική της Ρωσίας."
Στην ίδια αναφορά της, η CIA σημειώνει ότι αντιπροσωπεία του Πατριαρχείου Μόσχας, που προσπαθούσε να επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη για ένα χρόνο, δεν κατάφερε να πάρει βίζα από τις Τουρκικές αρχές, και επισκεπτόταν το καιρό εκείνο τη Δαμασκό, την Ιερουσαλήμ, την Αλεξάνδρεια και το Κάιρο.
Τρείς ημέρες αργότερα, σε άλλη αναφορά της η η CIA περιγράφει τις εσωτερικές προσπάθειες για μετακίνηση του Μάξιμου, που προέρχονταν από την Ελληνική κοινότητα της Τουρκίας. Η κίνηση κατά του Μάξιμου τον είχε στο στόχαστρο "από τον καιρό που [ο Μάξιμος] ήταν Μητροπολίτης Χαλκηδόνος."
Η Ελληνική κυβέρνηση μελετούσε το θέμα, και η η CIA ανέμενε ότι η Αγία Σύνοδος του Πατριαρχείου θα εξέλεγε νέο Πατριάρχη μετά το Πάσχα.
Εν τω μεταξύ, στις 8 Απριλίου ο Πατριάρχης Μόσχας Αλέξιος απέστειλε επίσημη πρόσκληση στους επί κεφαλής των Ορθόδοξων Εκκλησιών για παρουσία τους σε προσυνοδική σύναξη, η οποία όπως έλπιζε θα καθόριζε το πλαίσιο για "οικουμενική συνόδο" στη Μόσχα το 1948.
Το Πάσχα πέρασε χωρίς πατριαρχική εκλογή. Στις 9 Μαΐου, η εφημερίδα New York Times αναφέρει ότι ο Πατριάρχης Μάξιμος έχει "σοβαρή νευρική κρίση", και ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας είχε ονομαστεί ως ο πιό πιθανός υποψήφιος για να τον διαδεχθεί.
Το ενδιαφέρον των μυστικών υπηρεσιών των Η.Π.Α. για το θέμα δεν πέρασε απαρατήρητο από την εφημερίδα: "Δεν εκφράστηκε καμιά επίσημη υποστήριξη για τον Αρχιεπίσκοπο Αθηναγόρα από τους Αμερικανούς, άν και οι στρατιωτικές μυστικές υπηρεσίες την Ηνωμένων Πολιτειών παρατηρούν τη κούρσα διαδοχής."
Για να προσθέσουν οι Times, "Οι Τούρκοι ονομάζουν τον Αρχιεπίσκοπο ως τον ανεπίσημο πρέσβη της Τουρκίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, τόσο εγκάρδιες είναι οι σχέσεις του με την Τουρκική Κυβέρνηση ... Η Ελληνική Κυβέρνηση είναι ευνοϊκή στον Αρχιεπίσκοπο Αθηναγόρα, όμως είναι απρόθυμη στο να έχει ένα τόσο ικανό εκπρόσωπο να φεύγει από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους πλούσιους υποστηρικτές των Ελληνικών συμφερόντων."
Εννιά μέρες αργότερα, στις 18 Μαΐου, η Chicago Tribune δημοσίευσε μιά ιστορία που έλεγε ότι ο Μάξιμος "εγκαταλείπει το θρόνο του", και ότι σαλπάρισε για την Ελλάδα.
Ο κόσμος εκτιμούσε ότι δεν θα επέστρεφε ξανά στο Φανάρι.
Στις 21 Μαΐου, η CIA αναφέρει ότι ο Μάξιμος ταξιδεύει στην Αθήνα γιά να συμβουλευτεί με ειδικούς.
"Άν βρεθεί ότι είναι ανίατος, πιστεύεται οτι η παραίτησή του ως Πατριάρχης θα γίνει αποδεκτή."
Λίγο αργότερα, στίς 3 Ιουλίου, η CIA φέρεται να διορθώνει τις απόψεις της, όταν καταγράφει πώς ο πραγματικός λόγος της επίσκεψης του Μάξιμου στην Αθήνα δεν ήταν τα αναφερόμενα ζητήματα υγείας, αλλά "γιά να συμβουλευτεί σε σχέση με τρία κύρια ζητήματα:"
α) Άν έπρεπε να παραιτηθεί ο Μάξιμος ευνοώντας κάποιον με πιό δυνατή προσωπικότητα.
β) Άν έπρεπε να παραιτηθεί, ποιός υποψήφιος θα ήταν ο ευνοούμενος των Αθηνών; και
γ) Πώς μπορούσε το Φανάρι να αντιμετωπίσει το ολοένα και αυξανόμενο γόητρο του Πατριάρχη Μόσχας Αλέξιου.
Στην αναφορά της η CIA ερμήνευσε γιατί χρειάστηκε να πάει ο Πατριάρχης στην Αθήνα για να συζητήσει αυτά τα ζητήματα: "Το Φανάρι στη Κωνσταντινούπολη είναι οικονομικά εξαρτώμενο από την Ελληνική Κυβέρνηση."
Στην ίδια αναφορά η CIA σημειώνει ότι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας είχε "πρόσφατα γίνει επίτιμος πολίτης της πόλης Άγκυρας από τους Τούρκους. Αυτό το προνόμιο δεν είχε δημοσιευτεί." (Η Τουρκική υπηκοότητα ήταν προαπαιτούμενο της εκλογής του Αθηναγόρα ως Οικουμενικός Πατριάρχης.)
Καθώς ο Μάξιμος βρισκόταν στην Αθήνα, οι αναπληρωτές του στο Οικουμενικό Πατριαρχείο απέστειλαν επιστολή στους επικεφαλής των αυτοκέφαλων Εκκλησιών, δηλώνοντας ότι η Κωνσταντινούπολη δεν θα μετάσχει στην προσυνοδική σύναξη, και ότι μόνο ο Οικουμενικός Πατριάρχης είχε το δικαίωμα για προκήρυξη συνόδου ή προσυνοδικής σύναξης.
Οι ηγέτες των Εκκλησιών σε Αλεξάνδρεια, Ιερουσαλήμ, Κύπρο, και Ελλάδα συμφώνησαν μ’ αυτό, και ο Ελληνικός τύπος επέκρινε έντονα το Πατριαρχείο Μόσχας ως απλό όργανο της Σοβιετικής κυβέρνησης.
Έχοντας την άρνηση των Ελλήνων ιεραρχών, ο Πατριάρχης Αλέξιος περί το τέλος του χρόνου άλλαξε την προσέγγισή του, λέγοντας ότι τώρα ζητούσε μόνο να φιλοξενήσει "σύναξη των ανώτατων ιεραρχών των Ορθόδοξων Εκκλησιών."
***
Όλως παραδόξως, δεν βρήκα κανένα έγγραφο για το Οικουμενικό Πατριαρχείο στα αρχεία της CIA, από τον Ιούλιο του 1947 ως τον Αύγουστο του 1948.
Με δεδομένο το, πόσο στενά ακολουθούσε η CIA τον Πατριάρχη Μάξιμο και το Οικουμενικό Πατριαρχείο μέχρι τότε, φαίνεται απίθανο το ότι δεν έκδοσαν αναφορές για ένα ολόκληρο χρόνο.
Είναι πιο πιθανό να υπάρχουν αυτές οι αναφορές, αλλά για κάποιο λόγο να μην έχουν δοθεί στη δημοσιότητα.
Στις 28 Ιανουαρίου 1948, το έντυπο Christian Century έκδοσε ένα αρκετά αξιοσημείωτο σημείωμα κάτω από την επικεφαλίδα, "Ο Αμερικανός Αρχιεπίσκοπος για την Κωνσταντινούπολη;"
Εν μέρει το άρθρο έγραφε: Μυστήριο καλύπτει τις αναφορές στην υγεία του (Μάξιμου), και τα πήγαινε-έλα του μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, και σχεδόν όλα όσα συνδέονται με την παρουσία του στο ανώτατο αξίωμα. Όμως φαίνεται πως τώρα, είτε έχει αποχωρήσει, ή βρίσκεται ένα βήμα πριν την αποχώρησή του. Και αναφέρεται από την Κωνσταντινούπολη ότι ο πιό πιθανός διάδοχός του είναι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηναγόρας της Νέας Υόρκης!
... Υπάρχουν κάποια πράγματα για τη κατάσταση στην Εγγύς Ανατολή όμως που δεν τα γνωρίζουμε.
Ξέρουμε ότι η Ορθόδοξη ηγεσία εκεί είναι μπερδεμένη σοβαρά με την πολιτική προσπάθεια για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων.
Ξέρουμε ότι το πατριαρχείο στη Κωνσταντινούπολη έχει ρόλο κλειδί σ’ αυτή τη προσπάθεια.
Και ξέρουμε ότι, το να βάλεις τον αρχιεπίσκοπο από τη Νέα Υόρκη σ’ αυτή τη θέση είναι βέβαιο ότι θα προσδώσει πολιτική ερμηνεία σ’ ολόκληρο αυτό το μέρος του κόσμου.
Μ’ αυτά εν γνώσει, πρέπει να προσθέσουμε και τις υποψίες μας ότι το Υπουργείο Εξωτερικών στην Ουάσιγκτον ίσως και να γνωρίζει περισσότερα για την επιλογή που προτείνεται από όλες τις εκκλησιαστικές αρχές στη χώρα.
Αν αυτό αληθεύει – και θα χρειαστεί κάτι περισσότερο από επίσημη άρνηση για να καθησυχάσει τις ανησυχίες μας – τότε πρέπει να λεχθεί ότι η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών εμπλέκεται πλέον σε μιά υπόθεση που θα γεννήσει πολλούς πονοκεφάλους πριν να ξεμπλέξουμε απ΄ αυτήν.
Αν αυτό αληθεύει – και θα χρειαστεί κάτι περισσότερο από επίσημη άρνηση για να καθησυχάσει τις ανησυχίες μας – τότε πρέπει να λεχθεί ότι η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών εμπλέκεται πλέον σε μιά υπόθεση που θα γεννήσει πολλούς πονοκεφάλους πριν να ξεμπλέξουμε απ΄ αυτήν.
Παρά τις προβλέψεις για το αντίθετο, ο Μάξιμος κρατήθηκε στην Πατριαρχεία ακόμα περισσότερο, στη μεγαλύτερη διάρκεια του 1948.
Επρόκειτο για μιά χρονιά πολύ σημαντική για την Ορθόδοξη ιστορία για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων και μια σημαντική παν-Ορθόδοξη σύναξη στη Μόσχα τον Ιούλιο για να τιμήσει τα 500 χρόνια της Ρωσικής αυτοκεφαλίας.
Παρόλο που ήταν πολύ μακριά από την "οικουμενική σύνοδο" που αρχικά ονειρευόταν να φιλοξενήσει η Μόσχα, ήταν ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός, που περιλάμβανε και αντιπρόσωπο του Οικουμενικού Πατριαρχείου – τον Μητροπολίτη Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας Γερμανό.
Όλως παραδόξως, η Κωνσταντινούπολη απέστειλε αντιπρόσωπο στη Μόσχα, παρά τις ενστάσεις του Οικουμενικού Πατριάρχη, Μάξιμου.
Η CIA αναφέρει στις 10 Αυγούστου, "Ο Μάξιμος, Οικουμενικός Πατριάρχης στο Φανάρι, ήταν αντίθετος στην αποδοχή της πρόσκλησης του Αλέξιου, Πατριάρχη Μόσχας ... Η Ιερά Σύνοδος στο Φανάρι, όμως, απέρριψε την θέση του Μάξιμου, και αποφάσισε να αποδεχτεί την πρόσκληση."
Για να αποφευχθεί η περίπλοκη διαδικασία έκδοσης βίζας αναχώρησης από την Τουρκική κυβέρνηση, η Ιερά Σύνοδος έστειλε επίσκοπο που βρισκόταν εκτός Τουρκίας.
Το έπος της εκδήλωσης στη Μόσχα το 1948 είναι μια ιστορία που απαιτεί το δικό της κεφάλαιο.
Για το παρόν θέμα, αυτό που φαίνεται είναι πως, άν και ο Μάξιμος παρέμενε κατ΄ όνομα ως Οικουμενικός Πατριάρχης, είχε βασικά απογυμνωθεί από κάθε πραγματική εξουσία.
Την επόμενη κι’ όλας μέρα, 11 Αυγούστου, ηCIA εξέδωσε ακόμα μια αναφορά, στην οποία κατά περίεργο τρόπο αναφέρονταν στον 50χρονο Μάξιμο ως "γερασμένο" και "γέροντα":
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας με τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τρούμαν (1947)
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας με τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τρούμαν (1947)
Παρατεταμένες προσπάθειες για να αντικαταστήσουν τον γερασμένο Μάξιμο ως Οικουμενικό Πατριάρχη της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας φαίνεται ότι τελικά πετυχαίνουν.
Για πάνω από ένα χρόνο, ένας μεγάλος αριθμός Μητροπολιτών της Αγίας Συνόδου επεδόθηκαν σε προσπάθεια για να υποχρεώσουν το Μάξιμο να φύγει από την Πατριαρχεία ...
Οι Μητροπολίτες που αντιτίθενται στον Μάξιμο έστειλαν επανειλημμένα επιστολές στην Ελληνική Κυβέρνηση για το θέμα και πολλές φορές ζήτησαν όπως συγκληθεί πλήρης Σύνοδος για να μελετήσει την παραίτησή του.
Κάθε φορά που τα σχέδια τους έφτασαν στον Μάξιμο όμως, ο γέροντας αντέδρασε βίαια, και σε δύο περιπτώσεις χρειάστηκε να αποτραπεί από το να διαλύσει τη Σύνοδο.
Στο παρελθόν ο Μάξιμος είχε τη βοήθεια από τον Έλληνα Πρέσβη στη Τουρκία, που σε κάποιες περιπτώσεις επιτίμησε τους συνωμότες και τους συμβούλεψε να ζητήσουν συγχώρηση από τον Πατριάρχη.
Φαίνεται πως τώρα, ακόμα και ο Έλληνας Πρέσβης δεν προτίθεται πλέον να καθυστερήσει την παραίτηση του Πατριάρχη, και η κατάθεσή της αναμένεται να συμβεί μέσα στις επόμενες λίγες μέρες.
Ο πιό πιθανός για να επικρατήσει στις πατριαρχικές εκλογές που θα γίνουν σε δύο ή τρείς εβδομάδες από την παραίτηση του Μάξιμου, παραμένει ο Αθηναγόρας, Μητροπολίτης της Βόρειας και Νότιας Αμερικής.
Η Ελληνική Κυβέρνηση έχει εδώ και καιρό θεωρήσει τον Αθηναγόρα ως τον πιό επιθυμητό διάδοχο του Μάξιμου, και τις τελευταίες εβδομάδες και η Τουρκική Κυβέρνηση έδειξε ότι δεν αντιτίθεται σ’ αυτόν.
Και οι δύο κυβερνήσεις νιώθουν ότι ο Μάξιμος είναι ανίκανος για να διαχειριστεί τις πρόσφατες προσπάθειες από τους Σοβιετικούς για να χρησιμοποιήσουν την Εκκλησία ως πολιτικό όργανο.
Με την δυναμική υποστήριξη αυτών των δύο κυβερνήσεων, ο Αθηναγόρας είναι σχεδόν σίγουρος ότι θα κατακτήσει την Πατριαρχεία.
Παρόλα αυτά, μια πρακτική δυσκολία που παραμένει είναι το ότι ο Πατριάρχης πρέπει να είναι Τούρκος υπήκοος.
Η Τουρκία είναι απρόθυμη να παραχωρήσει υπηκοότητα στον Αθηναγόρα μέχρι να ολοκληρωθούν οι προκαταρκτικές διευθετήσεις για την εκλογή του.
Σχετικά με το θέμα της υπηκοότητας – ίσως να έχετε μπερδευτεί, όπως κι’ εγώ άλλωστε, για την ανάγκη να γίνει Τούρκος υπήκοος ο Αθηναγόρας τον Αύγουστο του 1948, σε σχέση με προηγούμενη αναφορά του Ιουλίου 1947 ότι ο Αθηναγόρας είχε γίνει επίτιμος δημότης στην Άγκυρα.
Όμως η υπηκοότητα του 1947 φαίνεται πως ήταν καθαρά "τιμητική", και περιορισμένη μόνο για την Άγκυρα.
Ακόμα δεν ήταν πολίτης της Δημοκρατίας της Τουρκίας. (Παρόλο που ήταν ήδη Τούρκος πολίτης αρχικά, πρίν την άφιξή του στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ακόμα δεν ήταν πολίτης της Δημοκρατίας της Τουρκίας. (Παρόλο που ήταν ήδη Τούρκος πολίτης αρχικά, πρίν την άφιξή του στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Μόλις έφτασε στην Αμερική αποποιήθηκε την Τουρκική υπηκοότητα και πολιτογραφήθηκε ως πολίτης των Η.Π.Α.
Σ’ αυτό το σημείο, οι Η.Π.Α. δεν επέτρεπαν διπλή υπηκοότητα.
Δεν γνωρίζω πότε ακριβώς ο Αθηναγόρας ξανάγινε Τούρκος πολίτης, παρόλο που φαίνεται ότι αυτό έγινε κάποια στιγμή μεταξύ των τελών του 1948 και των αρχών του 1949, σε συνδυασμό με την εκλογή και ενθρόνισή του ως Οικουμενικός Πατριάρχης.)
Τελικά στις 18 Οκτωβρίου 1948, ο Πατριάρχης Μάξιμος Ε’ παραιτείται.
Την 1η Νοεμβρίου, ο Αθηναγόρας εκλέγεται και επίσημα Οικουμενικός Πατριάρχης.
Στις 3 Νοεμβρίου το έντυπο Christian Century γράφει για την εκλογή.
Δεν γνωρίζουμε τι μέρος έπαιξαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στους πιεστικούς διπλωματικούς ελιγμούς που διεξάγονταν πίσω από κλειστές πόρτες για πάνω από δύο χρόνια για να πετύχουν την απομάκρυνση του Μάξιμου και να φέρουν ένα πατριάρχη που θα είναι πιο αποδεχτός από την Ελλάδα και τη Τουρκία .. Άν η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών, στο σκοτεινό παρασκήνιο, περιπλέχθηκε σε υποχθόνιους μηχανισμούς της Λεβαντινής εκκλησιαστικής πολιτικής, θα έλθει η μέρα που θα θρηνήσει αυτή την εμπλοκή.
Η CIA εξέδωσε κάποιου είδους νεκροψία για τις εκλογές στις 10 Νοεμβρίου, με την παρατήρηση ότι "οι προσπάθειες των Σοβιετικών για να χρησιμοποιήσουν την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία ως μέσο για να πείσουν η για προπαγάνδα χωρίς αμφιβολία πισωπάτησαν με την εκλογή του Αθηναγόρα."
Ενώ ο Μάξιμος έκανε ότι μπορούσε για να αντιμετωπίσει τη Μόσχα, "ήταν σε τέτοια κατάσταση ασθένειας σ’ αυτά τα τελευταία δύο χρόνια που κάποιες φορές ήταν τελείως αναποτελεσματικός ... ο Αλέξιος θα κάνει πιθανώς νέες προσπάθειες για να κερδίσει φίλους και να επηρεάσει πατριάρχες στην Εγγύς Ανατολή, σε συνάρτηση με την Σοβιετική καταγγελία του Αθηναγόρα (ο οποίος πολιτογραφήθηκε Αμερικανός πολίτης κατά τη διάρκεια της μακράς παραμονής του στη Νέα Υόρκη), ότι αποτελεί όργανο των Η.Π.Α. Όπως και να χει, ο πιο σθεναρός Αθηναγόρας αναμένεται να είναι περισσότερο αποτελεσματικός παρά ο ασθενής προκάτοχός του, στο να διεκδικήσει την ηγεσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου επί του Ελληνικού Ορθόδοξου κόσμου."
***
Την 1η Δεκεμβρίου, μετά την εκλογή του Αθηναγόρα και πριν την άφιξη και ενθρόνισή του στη Κωνσταντινούπολη, ο πλέον τέως Πατριάρχης Μάξιμος έστειλε μία δακρύβρεχτη επιστολή στον Αθηναγόρα, ζητώντας την συμπόνια του νεο-εκλεγέντα Πατριάρχη, και βοήθεια.
Η επιστολή εκδόθηκε σε μελέτη του Paul Manolis (ξεκινά από τη σελίδα 258 αυτού του συνδέσμου PDF) και είναι, κατά τα λόγια του εκδότη, "τουλάχιστον παθητική και οικτρή".
Ο Μάξιμος υπαγόρευσε την επιστολή σε κάποιο φίλο, και έγραψε στο τέλος με το δικό του χέρι ότι, "η κατάσταση των νεύρων μου και η υπερβολική κούραση δεν μου επέτρεψαν να γράφω καθισμένος."
Ο Μάξιμος εξηγεί στον Αθηναγόρα πώς ζεί "μόνος, απόλυτα μόνος," και πως έχει "εγκαταλειφθεί" από όλους.
Με βοήθεια από την Ελληνική κυβέρνηση, ταξιδεύει στην Ελβετία για λόγους υγείας. Στην πραγματικότητα, παρέμεινε στην Ελβετία για το υπόλοιπο της ζωής του.
Ο Πρόεδρος Τρούμαν και ο νεο-εκλεγής Πατριάρχης Αθηναγόρας είχαν συνάντηση στις 16 Δεκεμβρίου.
Είναι πιθανόν να ήταν σ’ αυτή τη συνάντηση που ο Τρούμαν πρότεινε να αφήσει τον Αθηναγόρα να ταξιδέψει στη Κωνσταντινούπολη με το Προεδρικό αεροσκάφος.
Στις 23 Ιανουαρίου 1949 ο Αθηναγόρας επιβιβάστηκε στο αεροπλάνο του Τρούμαν, που φέρει το αλλόκοτο όνομα "Ιερή Αγελάδα".
Όπως εξηγεί ο Δρ. Αλέξανδρος Κύρου, αυτή η κίνηση του Τρούμαν σκόπευε να στείλει ἐνα πολιτικό μήνυμα: "η ασυνήθιστη αυτή κίνηση του Τρούμαν δεν ήταν προϊόν των αισθημάτων ή της εκτίμησης που έτρεφε για τον Αθηναγόρα, που και τα δύο παρεμπιπτόντως ήταν γνήσια. Αντίθετα, ήταν μιά μετρημένη πράξη που λήφθηκε από ένα πρόεδρο που θεωρούσε τον Αθηναγόρα και το Πατριαρχείο ως κάποιους με επιρροή και βασικούς συνεργάτες στην εξάπλωση των διεθνών συμφερόντων των Η.Π.Α., καθώς και των ανθρωπιστικών αξιών σε ένα κόσμο που πάλευε ενάντια στον κομμουνισμό. Η άνευ προηγουμένου επίδειξη της προεδρικής καλής θέλησης δεν αφορούσε απλά την προεδρική έκφραση της αμοιβαίας φιλίας και υπόληψις προς τον Αθηναγόρα, αλλά ήταν ξεκάθαρη ένδειξη της αξίας και υποστήριξης που έδινε η Ουάσιγκτον στο Πατριαρχείο – ένα δυνατό διπλωματικό μήνυμα που ήθελε να στείλει ο Τρούμαν σε Άγκυρα και Μόσχα."
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, που ήταν 62 χρόνων κατά την ενθρόνισή του (και 11 χρόνια μεγαλύτερος από τον προκάτοχό του, Μάξιμο), παρέμεινε για 23 ολόκληρα χρόνια στο θρόνο και ήταν μία από τις πλέον ιστορικά σημαντικές (και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενες) μορφές της σύγχρονης Ορθοδοξίας.
Όπως διηγείται ο Paul Manolis, ο Αθηναγόρας συνέχισε να αλληλογραφεί με τον Μάξιμο, και ότι ακόμα τον επισκεπτόταν στην Ελβετία και ζητούσε την συμβουλή του σε σημαντικά ζητήματα.
Καθώς ο Μάξιμος ήταν θύμα πολιτικών μηχανορραφιών, φαίνεται πως ήταν επίσης και πραγματικά ασθενής και δεν είχε την καλή κατάσταση για να συνεχίσει ως Πατριάρχης.
Κοιμήθηκε τον Ιανουάριο του 1972, και ο Αθηναγόρας προέστη της κηδείας του.
***
Μιά νέα ημέρα ανέτειλε για το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Ορθόδοξο κόσμο.
Με τον Αθηναγόρα στο θρόνο, οι Η.Π.Α. είχαν τελικά ένα αξιόπιστο, σταθερό ηγέτη που μπορούσε να βοηθήσει στη μάχη κατά του Κομμουνισμού. (Μεταξύ των πολλών άλλων αποδείξεων γι’ αυτό, παραπέμπουμε στην αναφορά της CIA του 1951, στην οποία ο Αθηναγόρας φέρεται να βεβαιώνει τους Αμερικανούς ότι ο Πατριάρχης Αντιοχείας δεν θα "εκτραπεί από τη στάνη")
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας ήταν τόσο πολύπλοκη μορφή, όσο και σημαντική.
Ήταν φημισμένος ή κακόφημος σε ίσα μεγέθη, για τις προσπάθειές του επαναπροσέγγισης με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, που είχαν ως αποκορύφωμα την περίφημη συνάντηση με τον Πάπα το 1964 στην οποία συμβολικά "ήραν τα αναθέματα" κατά αλλήλων.
Κατάφερε να ξεπεράσει την κτηνώδη καταιγίδα του πογκρόμ της Πόλης το 1955 (γεγονότα γνωστά ως "Σεπτεμβριανά"), κατά τα οποία οχλαγωγίες κατά των Ελλήνων οδήγησαν στην μαζική αναχώρηση της πλειονότητας του Ελληνικού πληθυσμού που βρισκόταν στη Κωνσταντινούπολη.
Έδωσε μάχη με τη Μόσχα σχετικά με την αυτοκεφαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Αμερικής, υποστηρίζοντας ότι η αυτοκεφαλία δεν μπορεί να χορηγείται μονόπλευρα, αλλά πρέπει να τυγχάνει της αποδοχής όλων των Ορθόδοξων Εκκλησιών.
Και κατάφερε να επανεκκινήσει την διαδικασία σχεδιασμού της πολυαναμενόμενης Μεγάλης και Αγίας Συνόδου, οργανώνοντας μια σειρά από συναντήσεις που βοήθησαν να αναθερμανθούν οι σχέσεις μεταξύ των Ορθόδοξων χωρών που βρίσκονταν υπό τη σφαίρα των Σοβιετικών, και αυτών που βρίσκονταν εκτός αυτής της σφαίρας.
Για καλό ή για κακό, ήταν μία από τις πιο ιστορικά σημαντικές μορφές της Ορθοδοξίας τον 20ο αιώνα.
Πρωτότυπη είδηση: Ousting the Ecumenical Patriarch: the removal of Maximos V according to CIA records
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου