ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΑΡΕΤΟΥ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ (+1985)
5. Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης
Η αιτιοκρατία[1] και η ανάλυσή της. Η ψευδής και η αληθινή έννοια
της αναιτιοκρατίας. Η επιρροή στα κίνητρά μας και η ελευθερία επιλογής.
Η συνείδηση της ελευθερίας μας και το γεγονός της μετάνοιας.
Γνωρίζουμε ήδη ότι ένας άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του μόνο όταν είναι ελεύθερος να τις διαπράξει. Έχει όμως αυτή την πνευματική ελευθερία, την ελεύθερη βούληση, που υποτίθεται εδώ; Πρόσφατα, ένα δόγμα που ονομάζεται αιτιοκρατία (ντετερμινισμός) έχει εξαπλωθεί πολύ στην ανθρωπότητα. Οι οπαδοί αυτού του δόγματος – οι αιτιοκράτες (ντετερμινιστές) – δεν αναγνωρίζουν την ελεύθερη βούληση στον άνθρωπο. Υποστηρίζουν ότι σε κάθε πράξη ένα άτομο ενεργεί μόνο για εξωτερικούς λόγους. Σύμφωνα με τη διδασκαλία τους, ένα άτομο ενεργεί πάντα μόνο υπό την επίδραση κινήτρων και παρορμήσεων που δεν εξαρτώνται από αυτόν και συνήθως υπακούει στα ισχυρότερα από αυτά τα κίνητρα. Αυτοί οι μελετητές λένε: «Μας φαίνεται μόνο ότι ενεργούμε ελεύθερα, αυτό είναι αυταπάτη». Ο πασίγνωστος φιλόσοφος του 17ου αιώνα Σπινόζα[2] υπερασπίστηκε αυτή την άποψη. Για παράδειγμα, είπε για μια πεταμένη πέτρα ότι αν αυτή η πέτρα μπορούσε να σκεφτεί και να μιλήσει, θα έλεγε επίσης ότι πετάει και πέφτει στον τόπο που θέλει. Αλλά στην πραγματικότητα, πετάει μόνο επειδή κάποιος την πέταξε και πέφτει υπό την επίδραση της βαρύτητας.
Θα επιστρέψουμε σε αυτό το παράδειγμα παρακάτω. Προς το παρόν, ας σημειώσουμε το εξής. Το δόγμα που αντιτίθεται στην αιτιοκρατία και αναγνωρίζει την ελεύθερη βούληση σε ένα πρόσωπο, ονομάζεται αναιτιοκρατία (ιντετερμινισμός). Αυτή η διδασκαλία είναι αποδεκτή από τον Χριστιανισμό. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι υπάρχουν ακραίοι αναιτιοκράτες (ιντετερμινιστές) των οποίων η διδασκαλία παίρνει έναν μονόπλευρο ψευδή χαρακτήρα. Λένε ότι η ελευθερία ενός ανθρώπου είναι η πλήρης δύναμή του να κάνει ό,τι ακριβώς θέλει. Έτσι, κατά την κατανόησή τους, η ελευθερία ενός ατόμου είναι η πλήρης αυθαιρεσία του, η πλήρης του εξουσία να ενεργεί σύμφωνα με οποιαδήποτε επιθυμία ή ιδιοτροπία. Οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές παρέσυραν και αιχμαλώτισαν ολόκληρο τον δύστυχο εξαπατημένο ρωσικό λαό με το ψεύτικο δόλωμα μιας τέτοιας «ελευθερίας» (ο Άγιος Απόστολος Πέτρος μιλάει για μια τέτοια «ελευθερία» στο Α΄ Πέτρ. β΄, 16[3] και στο Β΄ Πέτρ. β΄, 18-19[4]). Φυσικά, αυτό δεν είναι ελευθερία. Αυτό είναι κατάχρηση της ελευθερίας, μια διαστροφή της. Ο άνθρωπος δεν έχει απόλυτη, άνευ όρων ελευθερία· μια τέτοια υπέρτατη δημιουργική ελευθερία κατέχεται μόνο από τον Παντοδύναμο Θεό.
Σε αντίθεση με μια τέτοια ψευδή αναιτιοκρατία, η αληθής αναιτιοκρατία διδάσκει διαφορετικά. Η διδασκαλία της λέει ότι ένα πρόσωπο είναι αναμφίβολα υπό την επίδραση εξωτερικών κινήτρων και παρορμήσεων διαφόρων ειδών. Έτσι, για παράδειγμα, τον επηρεάζουν το περιβάλλον, οι συνθήκες διαβίωσης, η πολιτική κατάσταση, η εκπαίδευσή του, η πολιτιστική του ανάπτυξη κ.λπ. – όλα αυτά αντικατοπτρίζονται στα χαρακτηριστικά του ηθικού του χαρακτήρα. Σε αυτή την αναγνώριση ότι ένα πρόσωπο επηρεάζεται – και μερικές φορές πολύ έντονα – από διάφορα εξωτερικά κίνητρα και επιρροές, οι αναιτιοκράτες συμφωνούν με τους αιτιοκράτες. Αλλά υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά. Ενώ οι αιτιοκράτες λένε ότι ένα πρόσωπο ενεργεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μόνο υπό την επίδραση των ισχυρότερων κινήτρων και δεν έχει ελευθερία, οι αναιτιοκράτες λένε ότι είναι πάντα ελεύθερο να επιλέξει οποιοδήποτε από αυτά τα κίνητρα. Αυτό το κίνητρο μπορεί να μην είναι καθόλου το ισχυρότερο, επιπλέον δε, ένας άνθρωπος μπορεί ακόμη και να προτιμά ένα κίνητρο που οι άλλοι άνθρωποι θα βρουν σαφώς ασύμφορο. Ένα παράδειγμα αυτού είναι το κατόρθωμα των Μαρτύρων, οι οποίοι φαίνονταν στους ειδωλολάτρες βασανιστές τους ως τρελοί που σκόπιμα κατέστρεψαν τον εαυτό τους. Έτσι, κατά την άποψη της αναιτιοκρατίας, η ανθρώπινη ελευθερία δεν είναι άνευ όρων δημιουργική ελευθερία, αλλά ελευθερία επιλογής, η ελευθερία της θέλησής μας να αποφασίζουμε αν θα ενεργούμε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Ο Χριστιανισμός δέχεται ακριβώς μια τέτοια κατανόηση της ανθρώπινης ελευθερίας, συμφωνώντας με την αναιτιοκρατία. Εφαρμόζοντάς την στο ηθικό πεδίο, στο ζήτημα της πάλης μεταξύ αγαθού και πονηρού, μεταξύ αρετής και κακίας, ο Χριστιανισμός λέει ότι αυτή η ελευθερία του ανθρώπου είναι η ελευθερία της επιλογής μεταξύ του καλού και του κακού. Σύμφωνα με τον επιστημονικό και θεολογικό ορισμό «η ελευθερία της βούλησης είναι η ικανότητά μας να αυτοπροσδιοριζόμαστε σε σχέση με το καλό και το κακό, χωρίς εξάρτηση από κανέναν και από τίποτε».
Τώρα μπορούμε να καταλάβουμε αμέσως το παράδειγμα του Σπινόζα για την πτώση της πέτρας. Είδαμε ότι ένας άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση με την έννοια ότι επιλέγει να ενεργήσει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Ο Σπινόζα θεωρεί ότι το πέταγμα μιας πέτρας είναι ανάλογο με τις ανθρώπινες πράξεις. Αλλά αυτό θα μπορούσε να γίνει μόνο εάν η πέτρα είχε την ελευθερία επιλογής – να πετάξει ή να μην πετάξει, να πέσει ή να μην πέσει. Αλλά η πέτρα προφανώς δεν έχει τέτοια ελευθερία, και επομένως αυτό το παράδειγμα δεν είναι καθόλου πειστικό…
Από αυτό φαίνεται και η ασυνέπεια της αιτιοκρατίας, που αρνείται την ελεύθερη βούληση. Πρώτον, ούτε ένας αιτιοκράτης στην πρακτική ζωή δεν εφαρμόζει τη διδασκαλία του. Και είναι ξεκάθαρο γιατί. Αν εξετάσεις τη ζωή από μια αυστηρά αιτιοκρατική σκοπιά, τότε κανείς δεν πρέπει να τιμωρηθεί – ούτε ένας τεμπέλης μαθητής για οκνηρία, ούτε ένας κλέφτης για κλοπή, ούτε ένας δολοφόνος κ.λπ., επειδή τάχα δεν έδρασαν ελεύθερα, αλλά ήταν μόνο σκλάβοι με αδύναμη θέληση, δεσμευμένοι στα εξωτερικά κίνητρα που τους πρόσταζαν και τους επηρέαζαν. Ένα παράλογο αλλά αρκετά συνεπές συμπέρασμα με την θεωρία της αιτιοκρατίας… Δεύτερον, η απόδειξη της ελεύθερης βούλησης είναι το γεγονός της γνωστής εμπειρίας της ψυχής, που λέγεται μετάνοια και είναι οικεία στον καθένα από προσωπική εμπειρία… Πού βασίζεται αυτό το αίσθημα της μετάνοιας; Ναι, είναι προφανές, ότι ένας μετανοημένος επιστρέφει νοερά στη στιγμή που διαπράττει την κακή του πράξη και θρηνεί την αμαρτία του, συνειδητοποιώντας ξεκάθαρα ότι θα μπορούσε να είχε ενεργήσει διαφορετικά, θα μπορούσε να έχει κάνει όχι κακό αλλά καλό. Προφανώς, μια τέτοια μετάνοια δεν θα μπορούσε να γίνει αν κάποιος δεν είχε ελεύθερη βούληση, αλλά ήταν αδύναμος σκλάβος εξωτερικών επιρροών. Σε αυτή την περίπτωση, δεν θα ήταν υπεύθυνος για την πράξη του …
Εμείς, οι Χριστιανοί, αναγνωρίζουμε τον άνθρωπο ως ηθικά ελεύθερο, που ελέγχει τη δική του θέληση και τις πράξεις του και, ως εκ τούτου, υπεύθυνο για αυτά ενώπιον της Αλήθειας του Θεού. Και αυτή η ελευθερία είναι το μεγαλύτερο δώρο που έδωσε στον άνθρωπο ο Θεός, ο Οποίος ζητά από αυτόν όχι μηχανική υπακοή, αλλά ελεύθερη υιική υπακοή της αγάπης. Και ο ίδιος ο Κύριος επιβεβαίωσε αυτή την ελευθερία λέγοντας: «εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι»[5], ενώ και στην Παλαιά Διαθήκη είπε μέσω του Προφήτη [Μωϋσή]: «Ἰδοὺ δέδωκα πρὸ προσώπου σου σήμερον τὴν ζωήν καὶ τὸν θάνατον, τὸ ἀγαθὸν καὶ τὸ κακόν. …ἔκλεξαι τὴν ζωὴν σύ, ἵνα ζήσῃς σὺ καὶ τὸ σπέρμα σου»[6].
[1] Αιτιοκρατία ή ντετερμινισμός είναι η θεωρία που παραδέχεται ότι όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο γίνονται σύμφωνα με κάποια αιτία, που την ακολουθεί αναγκαστικά πάντα το ίδιο αποτέλεσμα. Το αντίθετο της θεωρίας αυτής είναι η αναιτιοκρατία ή ιντετερμινισμός, θεωρία κατά την οποία η βούληση είναι ανεξάρτητη από αίτια ή ελατήρια.
[2] Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677). Διάσημος Ολλανδός φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής, ο οποίος για τις ουσιαστικά αθεϊστικές του απόψεις αφορίστηκε από την Συναγωγή από τους ομοθρήσκους του.
[3] «Ὡς ἐλεύθεροι, καὶ μὴ ὡς ἐπικάλυμμα ἔχοντες τῆς κακίας τὴν ἐλευθερίαν, ἀλλ᾿ ὡς δοῦλοι Θεοῦ».
[4] «Ὑπέρογκα γὰρ ματαιότητος φθεγγόμενοι δελεάζουσιν ἐν ἐπιθυμίαις σαρκὸς ἀσελγείαις τοὺς ὄντως ἀποφυγόντας τοὺς ἐν πλάνῃ ἀναστρεφομένους, ἐλευθερίαν αὐτοῖς ἐπαγγελλόμενοι, αὐτοὶ δοῦλοι ὑπάρχοντες τῆς φθορᾶς· ᾧ γάρ τις ἥττηται, τούτῳ καὶ δεδούλωται».
[5] Ματθ. ιϛ΄ 24.
[6] Δευτ. λ΄ 15, 19.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
ΣΥΝΟΨΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (Μέρος 2ο)
ΣΥΝΟΨΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (Μέρος 3ο)
ΣΥΝΟΨΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (Μέρος 4ο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου