ΡΟΜΦΑΙΑ.GR Του Matthew Namee | Orthodoxhistory.org
Χάρις στον συνάδελφό μου Aram Sarkisian, πήρα στη κατοχή μου πρόσφατα την πρώτη δέσμη από μιά πολύτιμη συλλογή εγγράφων του Υπουργείου Εξωτερικών των Η.Π.Α. που αναφέρονται στην Ορθόδοξη Εκκλησία – και ιδιαίτερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο – των αρχών της δεκαετίας του 1950.
Θα μου πάρει μήνες – άν όχι χρόνια – για να κοσκινίσω όλο αυτό το υλικό και να μοιραστώ αυτά που θα βρω.
Αυτό το άρθρο αποτελεί ένα μικρό μόλις βήμα!
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας είναι μιά από τις πιό σημαντικές προσωπικότητες στη σύγχρονη Ορθόδοξη ιστορία.
Μετά από 17 χρόνια ως επικεφαλής της Ελληνικής Αρχιεπισκοπής της Βορείου και Νοτίου Αμερικής, εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης το 1948, όταν άρχιζε ο Ψυχρός Πόλεμος.
Όταν αναφερόμαστε στον Αθηναγόρα και την κυβέρνηση των Η.Π.Α., τα κείμενα είναι ζωτικής σπουδαιότητας, γιατί, ενώ κάποιες από τις δηλώσεις του Αθηναγόρα είναι τρομακτικά απρόσεκτες στο περιεχόμενό τους, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως τότε ήταν η πρώιμη περίοδος του Ψυχρού Πολέμου.
Πολλοί άνθρωποι – περιλαμβανομένου του Πατριάρχη – εκτιμούσαν πως επρόκειτο για ένα πολεμο μεταξύ Καλού και Κακού.
Και οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν, στη θεώρηση του Πατριάρχη Αθηναγόρα και πολλών εκατομμυρίων άλλων, ο προφανής πράκτορας του καλού, που μαχόταν εναντίον του υπαρκτού κινδύνου από τον Σοβιετικό Κομμουνισμό.
Κατά τη διάρκεια της παρουσίας του στις Ηνωμένες Πολιτείες ως Αρχιεπίσκοπος, ο Αθηναγόρας γνωρίστηκε με τους Προέδρους Ρούσβελτ και Τρούμαν, και όπως περιέγραψα σε προηγούμενο άρθρο, ήταν πρόθυμος να βοηθήσει τους αξιωματικούς της κατασκοπίας των Η.Π.Α. κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (για παράδειγμα, το 1942 είπε σε πράκτορα της OSS, "Όσοι είναι υπό τις διαταγές μου, είναι υποτακτικοί σας. Μπορείς να τους διατάξεις γιά όποια υπηρεσία τους χρειάζεσαι. Δεν θα υπάρξουν ερωτήσεις και οι οδηγίες σας θα εκτελεστούν πιστά").
Μετά την εκλογή του Αθηναγόρα ως Πατριάρχης, σε μια δημόσια πράξη υποστήριξης, ο Πρόεδρος Τρούμαν μετέφερε αεροπορικώς τον εκλελεγμένο Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη με το προεδρικό αεροσκάφος (αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως -Air Force One-).
Με τον Στάλιν να θεωρεί το Πατριαρχείο Μόσχας ως εργαλείο του Σοβιετικού γεωπολιτικού σκοπού, η Αμερική είχε τον δικό της Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη.
Η Ορθοδοξία έγινε το υποκείμενον (ή κάποιος θα έλεγε, θύμα) ενός από τους πολλούς παράπλευρους πολέμους μεταξύ των Η.Π.Α. και των Σοβιετικών αυτής της εποχής.
Τίποτε από αυτά δεν είναι καινούρια πληροφορία!
Αυτό που είναι καινούριο είναι πως, τώρα έχουμε έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών που έχουν αποκωδικοποιηθεί για να πιστοποιήσουν την ακριβή φύση της σχέσης μεταξύ των Η.Π.Α. και του Πατριάρχη Αθηναγόρα.
Τα έγγραφα παρουσιάζουν τον Αθηναγόρα ως πρόθυμο και ενθουσιώδη στο να συνεργαστεί με την Αμερικανική κυβέρνηση.
Μακριά από του να είναι μαριονέτα, φαίνεται ότι είχε φανταστεί τον εαυτό του ως βασικό κλειδί και συνέταιρο στη μάχη της Αμερικής ενάντια στον Κομμουνισμό.
Στο πρώτο αυτό άρθρο, θα μοιραστώ μερικά από τα ἐγγραφα που αποδεικνύουν τη σχέση μεταξύ του Αθηναγόρα και του Υπουργείου Εξωτερικών.
Στο μέλλον, υπάρχουν πολλὰ παρεπόμενα και ιστορίες για να εξερευνήσουμε, αλλά άς αρχίσουμε εδώ, με τη βασική κατανόηση αυτής της διευθέτησης, όπως παρουσιάζεται από το Υπουργείο Εξωτερικών στα δικά του ἐγγραφα από το 1950-51.
***
8 Φεβρουαρίου 1950: Σημείωμα από τον Υπο-Πρόξενο James Gustin στον Γενικό Πρόξενο στη Κωνσταντινούπολη σχετικὰ με Συνομιλία μεταξύ του Πατριάρχη, του Πρόξενου Merrill, και εμού κατά την 1η Φεβρουαρίου 1950. (ΠΗΓΗ)
... Ο Αθηναγόρας φάνηκε πολύ ικανοποιημένος που συνάντησε τον κ. Merrill, και είπε ότι θα μεταφέρει το μήνυμα πίσω στην Αμερική ότι αυτός, ο Πατριάρχης, εργαζόταν σταθερά εκ μέρους της Αμερικής. Δήλωσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η ελπίδα του κόσμου, και πως πάντα θα είναι περήφανος από την ευκαιρία που του δόθηκε να γνωρίσει προσωπικά τον Πρόεδρο Ρούσβελτ, από τον καιρό της ανακήρυξής του ως Κυβερνήτης της Πολιτείας της Νέας Υόρκης ως το θάνατό του, και ότι γνώριζε τον Πρόεδρο Τρούμαν προσωπικά. Επίσης εξέφρασε εκτίμηση για τη στενή συνεργασία που συνήψε στο παρελθόν με το Υπούργείο Εξωτερικών. Επίσης ανέφερε την μεγάλη αβρότητα με την οποία τον υποδέχτηκαν στην Οττάβα (Καναδά) όταν περιόδευσε εκεί για να αποποιηθεί την Αμερικανική υπηκοότητα, και πόσο βαθειά τον συγκίνησε η προσωπική ευγένεια του Πρέσβυ.
[Σημείωση: Ο Αθηναγόρας έπρεπε να αποκηρύξει την υπηκοότητα των Η.Π.Α. και να γίνει Τούρκος υπήκοος αμέσως μετά την εκλογή του ως Οικουμενικός Πατριάρχης. Το έκανε γατί οι Η.Π.Α. τότε δεν επέτρεπαν την διπλή υπηκοότητα, και ο Οικουμενικός Πατριάρχης έπρεπε να είναι πολίτης της Δημοκρατίας της Τουρκίας.]
***
26 Μαΐου 1950: Σημείωμα για Συνομιλία μεταξύ του Πατριάρχη και του Γενικού Πρόξενου LeVerne Baldwin, την 1η Φεβρουαρίου 1950. (ΠΗΓΗ)
... Αυτός (ο Αθηναγόρας) τόνισε τον αμερικανισμό του, την πίστη του στην πολιτική της Καλής Γειτονίας, σε δημοκρατικές μεθόδους, και το θάρρος και ειλικρίνια της Αμερικής, με τα οποία προσπαθήσει να υλοποιήσει στις πολιτικές του ως Πατριάρχης. Ρώτησε αν εμείς ως Αμερικανική Κυβέρνηση νιώθαμε ότι βρίσκεται στο σωστό δρόμο στην προσέγγισή του με την Τουρκική Κυβέρνηση, καθώς και στην μεταχείρηση της Πατριαρχείας του ...
... Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας δήλωσε ότι θα είναι ευχαρίστησή του να συνεχίσει να συμβουλεύει τον Γενικό Πρόξενο μέσω των υπαρχόντων καναλιών για τέτοιες επικοινωνίες που θα λάμβανε και οι οποίες θα ένιωθε ότι θα μας ενδιέφεραν. Τον ευχαρίστησα για τις πράξεις του στο παρελθόν, όσον αφορά αυτό το ζήτημα.
***
22 Σεπτεμβρίου 1950: Σημείωμα από τον Γενικό Πρόξενο Frederick Merrill, για μια συνέντευξη με τον Οικουμενικό Πατριάρχη. (ΠΗΓΗ)
... Ο Αθηναγόρας μίλησε επίσης αρκετά για την κατάσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Μέση Ανατολή. Το πιό αδύναμο σημείο όλων, είπε, είναι η Αλεξάνδρεια και η μόνη λύση που απομένει είναι να εκδιωχθεί ο Πατριάρχης. Αν και ο Χριστοφόρος1 ήταν γέροντας, ήταν ακόμα δραστήριος και εξαιρετικά επικίνδυνος, καθότι ήταν σίγουρα επηρεασμένος από Κομμουνιστές πράκτορες και σχεδίαζε ταξίδι στις Ηνωμένες Πολιτείες, μέσω Καναδά, όπου (στον Καναδά) ήταν σε επαφή με Κομμουνιστή πράκτορα. Και πάλι υπαινίχθηκε ότι η Ελληνική και Αμερικανική κυβερνήσεις θα έπρεπε να επέμβουν άμεσα μαζί του, του Αθηναγόρα, με σκοπό να του δοθούν οι απαραίτητες δικαιολογίες για να διορθώσει την κατάσταση στην Αλεξάνδρεια. Ο Αθηναγόρας παίρνει κάθε ευκαιρία για να μιλήσει γι’ αυτό το συγκεκριμένο πρόβλημα – το οποίο φαίνεται ότι τον ενοχλεί αρκετά.
[Στο μέλλον θα γράψω περισσότερα γι’ αυτή την υπόθεση της Αλεξάνδρειας και τις προσπάθειες του Αθηναγόρα να εκδιώξει τον Πατριάρχη με βοήθεια από τις Η.Π.Α. και την Ελλάδα.]
* (Ακολουθεί στο τέλος ελληνική μετάφραση του σημειώματος)
***
4 Απριλίου 1951: Σημείωμα από τον F.Τ. Merrill στον Γενικό Πρόξενο σχετικά με Συνέντευξη με τον Παναγιότατο Οικουμενικό Πατριάρχη, Αθηναγόρα. (ΠΗΓΗ)
... Ο Αθηναγόρας φάνηκε να είναι πιό αισιόδοξος για τα διάφορα σχέδιά του για τα διάφορα σχέδια για να φέρουν τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Μέσης Ανατολής πιό κοντα στο Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, και ‘’Αμερική’’, όπως πρόσθεσε. Ως συνήθως, μίλησε σε μεγάλη έκταση για τις πεποιήσεις του ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να παραμείνουν στη Μέση Ανατολή για αρκετούς αιώνες για να ολοκληρώσουν την αποστολή που δόθηκε σ’ αυτές από το Θεό για να δώσουν ειρήνη, ευημερία και ευτυχία σε όλους τους ανθρώπους, κ.λπ. ...
... Ένα άλλο σχέδιο, που είπε πώς στριφογύριζε στο μυαλό του, ήταν να τοποθετηθεί το Ἀγιο Όρος υπό την ‘’πολιτιστική ευλογία’’ του Βυζαντινού Ινστιτούτου της Ουάσιγκτον. Δεν φάνηκε να γνωρίζει, πώς θα προχωρούσε μ’ αυτό. Είναι φανερή η επιθυμία του να προσελκύσει οικονομική βοήθεια για το Μοναστήρι και να ανοίξει τα αρχεία, τη βιβλιοθήκη κ.λπ. στο Βυζαντινό Ινστιτούτο και σε άλλους Αμερικανούς μελετητές.
[Δόθηκε έμφαση στο κείμενο γιατί, ενώ προσπαθώ να παρουσιάσω το υλικό όσο πιό ήρεμα είναι δυνατόν, η δήλωση του Αθηναγόρα για τὸ ρόλο των Η.Π.Α. στη Μέση Ανατολή είναι αρκετά αξιοσημείωτη και φαίνεται να παραμένει σημαντική και στις μέρες μας.]
ΕΓΓΡΑΦΟ Η.Π.Α.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ ΑΜΕΡΙΚΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 193, 22 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1950.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ.
1. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης μου είπε χτές ότι έχει ολοκληρώσει την απάντησή του στην επιστολή του Πατριάρχη Μόσχας που του απεύθυνε τον Μάρτιο, σχετικά με το θέμα ‘’επίκληση για την ειρήνη’’. Ο Αθηναγόρας είπε ότι η απάντησή του θα είναι ‘’ικανοποιητική’’ και θα περιλαμβάνει την ερμηνεία της λέξης ‘’ειρήνη’’ που θα δηλώνει κάτι εντελώς διαφορετικό από την εκδοχή του Αλέξιου. Σε αντίδραση της εκδήλωσης ενδιαφέροντος εκ μέρους μου, είπε ότι θα μου στείλει αντίγραφο μόλις αυτή θα μεταφραστεί.
Ο Αθηναγόρας πρόσθεσε ότι, παρόλα αυτά ήταν σε πολύ καλές σχέσεις με τον Αλέξιο καθώς εντασσόταν στην πολιτική του να μη δίνει αφορμή για διάσπαση μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Μόσχας, επειδή πίστευε ο ίδιος ότι οι Ρώσοι αρχιερεῖς ήταν εξ ανάγκης αντίθετοι με το Κομμουνιστικό καθεστώς. Είπε ότι έλπιζε στη σταδιακή ανάπτυξη της προσωπικής του επιρροής με τον Πατριάρχη και τους Επισκόπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, και με αυτό το τρόπο να βοηθήσει στην σταυροφορία κατά του Κομμουνισμού που γίνεται τώρα από όλες τις Χριστιανικές Εκκλησίες.
Ο Αθηναγόρας ανάφερε ότι πήρε επιστολή από τον νεο-εκλεγέντα Πατριάρχη της Γιουγκοσλαβίας και ότι του απάντησε με το κανονικό ταχυδρομείο σε εγκάρδιους όρους, οι οποίοι θεωρεί πως θα δημιουργήσουν πιό κλειστή, προσωπική σχέση με τον Vikentije. Είπε ότι οί διασυνδέσεις του με την Εκκλησία της Ουγγαρίας ήταν δύσκολες, ήταν όμως σε καλή σχέση με τον Πατριάρχη του Βουκουρεστίου και είχε τρόπο επικοινωνίας μαζί του.
2. Ο Αθηναγόρας μίλησε επίσης αρκετά για την κατάσταση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Μέση Ανατολή. Το πιό αδύναμο σημείο όλων, είπε, είναι η Αλεξάνδρεια και η μόνη λύση που απομένει είναι να εκδιωχθεί ο Πατριάρχης.
Αν και ο Χριστοφόρος¹ ήταν γέροντας, ήταν ακόμα δραστήριος και εξαιρετικά επικίνδυνος, καθότι ήταν σίγουρα επηρεασμένος από Κομμουνιστές πράκτορες και σχεδίαζε ταξίδι στις Ηνωμένες Πολιτείες, μέσω Καναδά, όπου (στον Καναδά) ήταν σε επαφή με Κομμουνιστή πράκτορα.
Και πάλι υπαινίχθηκε ότι η Ελληνική και Αμερικανική κυβερνήσεις θα ἐπρεπε να επέμβουν άμεσα μαζί του, του Αθηναγόρα, με σκοπό να του δοθούν οι απαραίτητες δικαιολογίες για να διορθώσει την κατάσταση στην Αλεξάνδρεια. Ο Αθηναγόρας παίρνει κάθε ευκαιρία για να μιλήσει γι’ αυτό το συγκεκριμένο πρόβλημα ... το οποίο φαίνεται ότι τον ενοχλεί αρκετά.
Η αποστολή στο Πατριαρχεία Αντιοχείας στη Δαμασκό, η οποία προβλέφθηκε στην αποστολή ταχυδρομείου της Πρεσβείας στην Αθήνα Αρ. 189 της 1ης Αυγούστου, και η οποία σχεδιάστηκε ως αντιστάθμισμα της επίσκεψης του Μητροπολίτη Λένιγκραντ περίπου ένα μήνα πιό πριν, αναμένεται να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον.
Ο Αθηναγόρας είπε ότι γνώριζε τον Μητροπολίτη Γρηγόριο προσωπικά και ότι ήταν αρκετά αξιοπρεπής τύπος, αλλά γενικά δεν είχε επιλογή από του να συμβιβαστεί με το Κρεμλίνο.
Είπε ότι είχε σχεδόν τελειώσει την αναφορά του για τις ενέργειες της Ρωσικής αντιπροσωπείας στη Συρία και θα μας δώσει αντίγραφο.
Ο Πατριάρχης φάνηκε να δείχνει σημαντικό ενδιαφέρον σ’ αυτή την αποστολή και χωρίς αμφιβολία ἐστειλε στο Πατριαρχείο Αντιοχείας τόσο δώρα, όσο και οδηγίες.
3. Οι απόψεις αυτές του Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη, εκφράστηκαν και πριν πολλές φορές σε Αμερικανούς αξιωματούχους, και είναι καλά γνωστές στο Υπουργείο, και φαίνεται να συμβαδίζουν με τις θεμελιώδης αρχές της πολιτικής του, όπως αυτές περιγράφτηκαν στο υπόμνημα του κ. Μιχαήλ Μελά, συνημμένο με την αποστολή από την Κωνσταντινούπολη Αρ. 29, 14 Ιανουαρίου 1950.
Εν τούτοις, είναι πιθανόν τώρα να κάνει μια εντονώτερη προσπάθεια για να υλοποιήσει την επιρροή του ως πνευματική αρχή στην οποία στηρίζονται όλες οι άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Αν αυτό αληθεύει, μπορεί να γίνει μια αντανάκλαση της πεποίθησής του ότι έχει τώρα εγκαθιδρύσει το πρόσωπό του σε ικανοποιητικό βαθμό με τη νέα Τουρκική κυβέρνηση, καθώς επίσης και να αποτελεί σημάδι ότι οι επιρροές που περιεγράφτηκαν στην αποστολή της Πρεσβείας των Αθηνών Αρ. 189, άρχισαν ήδη να λειτουργούν.
¹ Πρόκειται για τον Χριστοφόρο Β’, 1939-1966
