Οι Χρησμοί του Αγαθάγγελου και το ξανθό γένος: μύθοι και πραγματικότητες
Ανδρέας Καπανδρέου
Το 1751, ο αρχιμανδρίτης Θεόκλητος Πολυειδής, παρουσίασε ένα χειρόγραφο ημερομηνίας του 1279, με χρησμούς του μοναχού Ιερώνυμου Αγαθάγγελου. Στο προφητικό αυτό κείμενο ο Αγαθάγγελος, προέβλεπε την πτώση της Κωνσταντινούπολης και την υποδούλωση των Ελλήνων, αλλά και την απελευθέρωσή τους με τη βοήθεια του «ξανθού γένους».
Η προφητεία αυτή διαδόθηκε δια μέσου των αιώνων και έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Στην παρούσα εισήγηση εξετάζεται το ιστορικό πλαίσιο μέσα από το οποίο εμφανίστηκαν και διαδόθηκαν οι χρησμοί του Αγαθάγγελου, καθώς και η αυθεντικότητα του κειμένου.
Εξετάζονται επίσης, ο ρόλος που οι χρησμοί διαδραμάτισαν στη διατήρηση του φρονήματος των υπόδουλων Ελλήνων και πως οι προφητείες επηρέασαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Ο χρησμός (ή οι χρησμοί) του Αγαθάγγελου που αναφέρεται στο ξανθό γένος που θα ελευθερώσει τους Έλληνες, είναι ίσως η πιο γνωστή προφητεία που αφορά τη μοίρα του ελληνικού έθνους. Η προφητεία αυτή διασώθηκε δια μέσου των αιώνων και έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Κάποιες από τις μεταγενέστερες προφητείες είναι σαφέστατα επηρεασμένες από αυτό τον χρησμό.
Τις προφητείες του Αγαθάγγελου έφερε στην επιφάνεια το 1751 ο Θεόκλητος Πολυειδής, ένας Έλληνας κληρικός και λόγιος της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Ο Ιερώνυμος Αγαθάγγελος, όπως ήταν το πλήρες όνομά του συγγραφέα των χρησμών, ήταν σύμφωνα με τον Πολυειδή, Έλληνας μοναχός από τη Ρόδο ο οποίος, έγραψε τις προφητείες του το 1279, στην Μεσσήνη της Ιταλίας όταν ήταν 79 χρόνων, μετά από οπτασίες που είδε. Οι προφητείες αυτές ήταν χαμένες μέχρι που τις ανακάλυψε ο Πολυειδής σε ένα ιταλικό μοναστήρι και τις μετάφρασε στα ελληνικά.
Στην πραγματικότητα, ο Ιερώνυμος Αγαθάγγελος ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο που δημιούργησε ο Θεόκλητος Πολυειδής, ο οποίος ήταν ο πραγματικός συγγραφέας των χρησμών. Η πραγματική ημερομηνία της σύλληψης και συγγραφής των χρησμών ήταν γύρω στο 1751 (και όχι το 1279 όπως διέδιδε ο Πολυειδής).
Οι χρησμοί ήταν ένα χριστιανικό - προφητικό κείμενο, που υποτίθεται ότι προέβλεπε με ακρίβεια όσα είχαν ήδη συμβεί ως την εποχή που το κείμενο «επανεμφανίστηκε». Στο κείμενο «προβλεπόταν» η πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας καθώς και η πολύχρονη σκλαβιά των Ελλήνων από τους Τούρκους. Το κείμενο γινόταν πειστικό αφού υποτίθεται ότι ενώ γράφτηκε το 1279, προέβλεπε με μεγάλη ακρίβεια γεγονότα που έγιναν αιώνες μετά (π.χ. την πτώση Κωνσταντινούπολης το 1453) εντυπωσιάζοντας τον αναγνώστη. Τα δεινά των Ελλήνων, σύμφωνα με το κείμενο του Αγαθάγγελου, αποδίδονταν στην απομάκρυνσή τους από τον Θεό, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο, ένα αίσθημα ενοχής στους Έλληνες αφού, εν μέρει, έριχνε σε αυτούς την ευθύνη για το ότι παρέμεναν σκλάβοι.
Οι προφητείες συνέχιζαν προβλέποντας «την συντέλειαν της βασιλείας των Οσμανών» δηλαδή τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καλλιεργώντας την πίστη ότι το «ξανθό γένος»[1] θα έσωζε την Ελλάδα από τους Τούρκους. Η επιλογή δε του ονόματος Αγαθάγγελος (από τις λέξεις αγαθός + αγγελία = μια είδηση δηλαδή από κάποιον με αγνές προθέσεις) δεν ήταν καθόλου τυχαία.
Εικάζεται, ότι ο Πολυειδής, αρχικά ως ξανθό γένος υπονοούσε τους Γερμανούς με τους οποίους ένοιωθε πολύ κοντά αφού ζούσε τότε στη Γερμανία και διετέλεσε μάλιστα και αρχιμανδρίτης στη Λειψία, πόλη στην οποία απεβίωσε το 1759.
Στην πορεία, υπονοήθηκε πως το ξανθό γένος ήταν οι ομόθρησκοί των Ελλήνων Ρώσοι. Οι χρησμοί μάλιστα γίνονταν ακόμα πιο πειστικοί και δημοφιλείς ανάμεσα στους Έλληνες, όταν οι πολίτικες συνθήκες το ευνοούσαν, όταν δηλαδή οι σχέσεις των Ρώσων με τους Τούρκους οξύνονταν (π.χ. κατά τα Ορλωφικά[2] και κατά τον πόλεμο των «τριών Ιμπεριών»[3]).
Ο χρησμός αυτός κυκλοφορούσε ανάμεσα στους Έλληνες ως χειρόγραφο, χέρι με χέρι αλλά και ως προφορικός θρύλος. Σκοπός του ήταν να εμψυχώσει τους υπόδουλους Έλληνες, αφού προφήτευε την απελευθέρωσή τους και την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Κάποιοι ιστορικοί αποδίδουν την πρώτη εκτύπωσή των χρησμών του Αγαθάγγελου, που έγινε το 1791 στη Βιέννη, στον Ρήγα (Φεραίο) Βελεστινλή[4]. Η συγκεκριμένη έκδοση του Ρήγα έχει κάποιες δικές του προσθήκες σύμφωνα με τις οποίες, πλέον, το «ξανθό γένος» είναι, με βεβαιότητα το Ρωσικό[5].
Πολλοί Έλληνες πίστεψαν στους χρησμούς και ανέμεναν την εκπλήρωσή των προφητειών του Αγαθάγγελου. Ακόμα και ο ίδιος ο Ρήγας, που μάλλον γνώριζε ότι η προφητεία δεν ήταν αληθινή, την αναπαρήγαγε αφού, ήθελε με αυτόν τον τρόπο να δώσει κουράγιο στους υπόδουλους συμπατριώτες του, αλλά και επειδή, αρχικά τουλάχιστον, έδειχνε να πιστεύει πραγματικά ότι οι Ρώσοι θα βοηθούσαν το ομόθρησκο έθνος των Ελλήνων.
Ο ενθουσιασμός των Ελλήνων, μάλιστα, φούντωσε ακόμα περισσότερο όταν κατά τη διάρκεια του Αυστρορωσικού πολέμου εναντίον των Τούρκων, διαδόθηκε η φήμη πως η Αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β΄ έδωσε την υπόσχεσή της σε ελληνική αντιπροσωπία ότι θα απελευθέρωνε την Ελλάδα.
Την εποχή εκείνη μάλιστα κυκλοφορούσε κι ένα δημοτικό τραγούδι ανάμεσα στους Έλληνες σχετικά με τη βοήθεια που περίμεναν από τους Μόσκοβους (Ρώσους):
«Ακόμα τούτη τὴν ανοιξη,
ραγιάδες, ραγιάδες,
τούτο τὸ καλοκαίρι,
όσο νὰ ῾ρθεί ὁ Μόσκοβος,
ραγιάδες, ραγιάδες,
νὰ φέρει τὸ σεφέρι»[6].
Το κείμενο του Αγαθάγγελου διαπνέεται από τη νοσταλγία της τελικής νίκης των υπόδουλων Ορθοδόξων Χριστιανών και την αποκατάσταση μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας. Θεωρείται από κάποιους ότι ίσως αποτελεί μια ύστατη υπόμνηση του οικουμενικού χαρακτήρα του Ελληνισμού[7]. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κείμενο του Αγαθάγγελου έδινε κουράγιο και ελπίδα στον καταπιεσμένο ελληνικό λαό, βοηθώντας τον να αντέξει ακόμη λίγο, περιμένοντας να έρθει η Ρωσική βοήθεια.
Οι προφητείες του Αγαθάγγελου, όμως, διαβασμένες από μια άλλη σκοπιά, ελλόχευαν τον κίνδυνο οι Έλληνες να επαναπαυθούν περιμένοντας βοήθεια από άλλους και έτσι να μην ξεσηκωθούν ποτέ, περιμένοντας άδικα τη βοήθεια του «ξανθού γένους» που θα τους απελευθέρωνε, παραμένοντας για πάντα σκλαβωμένοι.
Επίσης, μια ερμηνεία του κειμένου, από κάποιους εκκλησιαστικούς και άλλους κύκλους που δεν έβλεπαν την επανάσταση με θετικό μάτι, ήταν ότι η σκλαβιά που βίωναν οι Έλληνες ήταν θέλημα του Θεού και αποτέλεσμα των αμαρτιών τους και έτσι θα έπρεπε να την υποφέρουν αγόγγυστα. Όσο για την σκλαβιά τους, αυτή θα καταλυόταν, με τη θέληση του Θεού, όταν ερχόταν η στιγμή που το «ξανθό γένος» θα τους απελευθέρωνε. Αλλά ακόμα και αν δεν προλάβαιναν να ζήσουν την απελευθέρωση, οι σκλαβωμένοι Έλληνες, θα ανταμείβονταν για αυτή την καρτερικότητά τους, στην επόμενη ζωή.
Φαίνεται πάντως, πως παρόλο που ο χρησμός του Αγαθάγγελου έγινε εξαιρετικά δημοφιλής ανάμεσα στους σκλαβωμένους Έλληνες, υπήρχαν κάποιοι που από την πρώτη στιγμή κατάλαβαν ότι πρόκειται περί ψευδοπροφητειών. Ο εκ Πάτμου μητροπολίτης Ματθαίος Μυρέων ο Γ[8], για παράδειγμα, προέτρεπε τους σκλάβους Έλληνες να μην πιστεύουν σε μωρολογήματα, αλλά να αντιληφθούν ότι μόνο με τις δικές τους δυνάμεις θα αποτίναζαν τον τούρκικο ζυγό. Απαντώντας μάλιστα στο δημοτικό τραγούδι που προσδοκούσε βοήθεια από τους Μόσκοβους έγραφε τους δικούς του στίχους:
«Ελπίζομεν κ’ εις τα ξανθά γένη να μας γλιτώνουν.
Να έλθουν από τον Μόσκοβον να μας ελευθερώσουν.
Ελπίζομεν εις τους χρησμούς σταις ψευδοπροφητείαις.
Και τον καιρόν μας χάνομεν σταις ματαιολογίαις.
Εις τον Βορράν τον άνεμον, έχομεν την ελπίδα.
Να πάρουν από πάνω μας του Τούρκου την παγίδα».
Μπορεί και ο ίδιος ο Ρήγας να προσδοκούσε βοήθεια από τη Ρωσία αλλά, όπως φαίνεται, μελετητής της αρχαίας γραμματείας καθώς ήταν ο ίδιος, εφάρμοσε την ρήση «συν Αθηνά και χείρα κίνει». Εξάλλου, ο Ρήγας κάθε άλλο παρά αφελής ή δεισιδαίμων ήταν και αυτό το αποδεικνύει με την μεγάλη προσπάθεια που έκανε να μεταφέρει με το έργο του σημαντική επιστημονική γνώση της εποχής στον ελληνικό χώρο για την καταπολέμηση της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων[9]. Ο Ρήγας, ως γνήσιος πατριώτης, δεν ήταν προσκολλημένος σε κανένα πολιτικό στρατόπεδο. Φιλορώσος και οπαδός της αυτοκράτειρας Αικατερίνης της Β όταν αυτή πολεμούσε τους Τούρκους και οπαδός της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα όταν πίστευε ότι αυτός μπορούσε να βοηθήσει τον αγώνα του.
Ο Ρήγας και οι σύντροφοί του (μαζί με αυτούς και ο Κύπριος Ιωάννης Καρατζάς) επηρεασμένοι από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης, ευτυχώς, δεν κάθισαν να περιμένουν την επαλήθευση των χρησμών και την επέλαση του ξανθού γένους στην Ελλάδα. Αντίθετα, προσπαθούσαν να ξεσηκώσουν τους Έλληνες ώστε να διεκδικήσουν οι ίδιοι την ελευθερία τους, ανυψώνοντας τους το ηθικό και ετοιμάζοντάς τους για ένοπλο αγώνα.
Ας μην ξεχνάμε τους στίχους από τον Θούριο του Ρήγα ο οποίος δεν ήταν τίποτε άλλο από μια προτροπή προς τους Έλληνες να ξεσηκωθούν:
Ως πότε παλληκάρια, θα ζούμε στα στενά
μονάχοι σαν λιοντάρια, στες ράχες στα βουνά;
Κάλλιο είναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή
παρά σαράντα χρόνους, σκλαβιά και φυλακή.
Οι χρησμοί του Αγαθάγγελου λοιπόν, επιτέλεσαν τον σκοπό τους να διατηρήσουν τη φλόγα της ελπίδας για απελευθέρωση ζωντανή. Ο Ρήγας και οι σύντροφοί[10] του, με τη βοήθεια αυτής της φλόγας άναψαν φωτιά η οποία έγινε πυρκαγιά συνεπαίρνοντας τους Έλληνες επαναστάτες λίγα χρόνια αργότερα.
Ακόμα και ο γέρος του Μοριά, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ο οποίος προκειμένου να εμψυχώσει τους Έλληνες χρησιμοποίησε ένα παρόμοιο με τον Πολυειδή κόλπο λέγοντας στους συμπολεμιστές του «Είδα ένα όνειρο αυτές τις μέρες. Υπόγραφε ο Θεός ένα ομόλογο, την ελευθερία της Ελλάδος και ο Θεός δεν παίρνει την υπογραφή του οπίσω!», σε μια στιγμή ειλικρίνειας θα ομολογήσει πως «ό,τι κάμομε θα το κάμομε μοναχοί και δεν έχουμε καμμιά ελπίδα από τους ξένους».
Σήμερα, αιώνες μετά τη συγγραφή των χρησμών του Αγαθάγγελου, υπάρχουν ακόμα άτομα που πιστεύουν σε αυτούς (ή σε παρόμοιους χρησμούς) αναμένοντας το «ξανθό γένος» να σώσει την Ελλάδα, να απελευθερώσει την Κύπρο και να μας οδηγήσει στην Κωνσταντινούπολη. Το «ξανθό γένος», όταν χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ο όρος, μπορεί να αφορούσε τους Γερμανούς, αργότερα βόλευε, αυτό το γένος να είναι οι Ρώσσοι, ενώ κατά καιρούς, αυτοί μπορεί να θεωρήθηκαν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι κ.α. Οι καιροί όμως έχουν αλλάξει. Αυτού του είδους οι χρησμολογίες έχουν χάσει τη χρησιμότητά τους και είναι πλέον από γραφικές μέχρι επικίνδυνες.
Γιατί, όπως αποδεικνύει η ιστορική πραγματικότητα, ο κάθε λαός κατακτά την ελευθερία του με δικούς του αγώνες και δικές του θυσίες, κανένα «ξένο γένος» δεν θα του την χαρίσει αν δεν αγωνιστεί ο ίδιος για αυτή…
*Η ανακοίνωση δημοσιεύτηκε στην εσπερίδα που διοργάνωσε ο Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου (ΕΠΟΚ) και η ΟΕΛΜΕΚ, η οποία ήταν αφιερωμένη στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και στα 100 χρόνια Μνήμης Μικρασιατικού Ελληνισμού. Παρασκευή, 3 Ιουνίου 2022.
[1] Παρόλο που το ξανθό γένος στο κείμενο αρχικά φωτογράφιζε τους Γερμανούς από τους οποίους ο πραγματικός του συγγραφέας (Πολυειδής) είχε πολλές επιρροές, αργότερα, στη συνείδηση του ελληνικού λαού η ερμηνεία κατέληξε να εννοεί του Ρώσσους οι οποίοι τα χρόνια εκείνα είχαν πολλές πολεμικές διαμάχες με τους Τούρκους.
[2] Κίνημα ανεξαρτησίας της Ελλάδας που υποκινήθηκε από τους Ρώσους αδερφούς Ορλώφ εναντίον των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774).
[4] Βρανούσης, Λέανδρος. Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη αρ.10. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος, 1957, σ. 80. Βλέπε επίσης: Παπαδόπουλος, Θωμάς. Ελληνική βιβλιογραφία (1466-1800). Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 1984, σ. 366. Γράφει συγκεκριμένα: «Πολυείδης, Θεόκλητος. Προφητεία του Αγαθάγγελου [εκδότης Ρήγας Φεραίος, Εν Αγαθουπόλει [=Βιέννη], 1791]».
[5] Καραμπελιάς, Γιώργος. Η ανολοκλήρωτη επανάσταση του Ρήγα: «κόψε το ρόδο πριν μαραθεί». Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2011, σ. 38.
[6] Οι στίχοι είναι από δημοτικό τραγούδι της εποχής, που εκφράζει την ελπίδα των Ελλήνων για βοήθεια από τη Ρωσία. Σεφέρι = Στρατιωτικό εκστρατευτικό σώμα (Σ.τ.Ε.).
[7] Μιχαλόπουλος Δημήτριος, Αγαθάγγελος. Από τη νοσταλγία της νίκης στο όραμα του σύγχρονου κόσμου. Περιοδικό "Ευθύνη", 230, Φεβρ. 1991, σ. 56-60.
[8] Πολίτης, Αλέξης. Ματθαίος επίσκοπος Μυρέων ο Γ: οπαδοί και αντίπαλοι του διαφωτισμού στην Πάτμο και στις ηγεμονίες στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. - https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/view/7713/7418
[9] Βλέπε το βιβλίο που εξέδωσε για τον σκοπό αυτό: Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρά Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ούτινος αναλώμασιν εξεδόθη, προς ωφέλειαν των ομογενών. Εν Βιέννη, εκ της Τυπογραφίας του Ευγενούς Τραττνερ, 1790. H διδασκαλία της ελληνικής ιστορίας και της γλώσσας, ήταν ένας άλλος στόχος των έργων του Ρήγα που είχε σαν κύριο μέλημά του, την πνευματική αναβάθμιση των συμπατριωτών του.
[10] Οι σύντροφοι του Ρήγα Βελεστινλή που τον συνόδεψαν μέχρι τον θάνατο αφού εκτελέστηκαν μαζί του από τους τούρκους για την επαναστατική τους δράση ήταν οι: Ευστράτιος Αργέντης από τη Χίο, ο Δημήτριος Νικολίδης από τα Ιωάννινα, ο Αντώνιος Κορωνιός από τη Χίο, ο Ιωάννης Καρατζάς από τη Λευκωσία της Κύπρου, ο Θεοχάρης Τουρούντζιας από την Σιάτιστα, ο Ιωάννης Εμμανουήλ από τη Καστοριά και ο Παναγιώτης Εμμανουήλ, επίσης από την Καστοριά. Στην επαναστατική ομάδα του Ρήγα ανήκαν και άλλοι οι οποίοι είτε συνελήφθησαν από τις Αυστριακές αρχές αλλά δεν παραδόθηκαν στους Τούρκους επειδή είχαν υπηκοότητα κάποια Ευρωπαϊκής χώρας, είτε παρέμειναν ασύλληπτοι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου