Πολλοί ἐπίδοξοι ἑρμηνευτές τῆς Γραφῆς παραπλανοῦνται ἀκριβῶς σέ αὐτό τό σημεῖο, εἴτε ἀπό μιά υπερ-κυριολεκτική κατανόηση (όπως στην περίπτωση τῶν προτεσταντῶν φονταμενταλιστῶν οἱ ὁποῖοι φτάνουν να πιστεύουν ὅτι «όλα» στη Βίβλο εἶναι «κυριολεκτικά» ἀληθινά), εἴτε ἀπό μιά υπερ-ελεύθερη ἑρμηνεία (όπως στην περίπτωση τῶν φιλελευθέρων οἱ ὁποῖοι παραγράφουν ὡς «συμβολικό» ἤ «αλληγορικό» οτιδήποτε βρίσκουν δύσκολο να πιστέψουν). Στήν ὀρθόδοξη ἑρμηνεία τῆς Γραφῆς, αὐτά τά δυό ἐπίπεδα νοήματος, τό κυριολεκτικό καί τό συμβολικό, εἶναι συχνά συνυφασμένα.
Σίγουρα, ὑπάρχουν πολλά κείμενα που πρέπει να κατανοηθοῦν μόνο κυριολεκτικά. Τέτοια εἶναι τά αυστηρά ἱστορικά μέρη τῆς Γραφῆς (για παράδειγμα: «Εγώ Ιωάννης, ὁ ἀδελφὸς ὑμῶν καὶ συγκοινωνὸς ἐν τῇ θλίψει καὶ βασιλείᾳ καὶ ὑπομονῇ ἐν Ἰησοῦ Χριστῷ, ἐγενόμην ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ διὰ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ διὰ τὴν μαρτυρίαν Ἰησοῦ Χριστοῦ· ἐγενόμην ἐν πνεύματι ἐν τῇ κυριακῇ ἡμέρᾳ» (Αποκ. 1:9-10).
Θεωρητικά, κάθε σημεῖο τέτοιων ἱστορικῶν ρήσεων θα μποροῦσε νά ἐλεγχθεῖ γιά τήν ὀρθότητά του μέσω αὐτοπτῶν μαρτύρων, ἐγγράφων, προηγούμενων «ἱστορικῶν» τῆς Ἐκκλησίας κ.λπ. Επίσης, οἱ μεταφορές ἐκεῖνες ὅπου ποιητικές εικόνες μιλοῦν γιά φυσικά πράγματα (π.χ. «Ὁ ἥλιος ἔγνω τὴν δύσιν αὐτοῦ» – Ψαλμ. 103:19), μποροῦν κι αυτές να ταξινομηθοῦν ὡς κυριολεκτικά σημεῖα τῆς Γραφῆς. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τίς περιπτώσεις ὅπου γίνεται λόγος για πράξεις ἢ ἰδιότητες τοῦ Θεοῦ κατά τά γήινα μέτρα ἤ ὅταν ἀποδίδονται στον Θεό σωματικές ιδιότητες ἤ πάθη (ὁ Θεός θύμωσε ἤ μετανόησε ἤ περπάτησε στόν Παράδεισο). Αὐτοῦ τοῦ εἴδους τα νοήματα μποροῦν ἐπίσης να ταξινομηθοῦν ὡς «κυριολεκτικά» (κι ἄς μήν εἶναι τέτοια μέ τήν αυστηρή έννοια τοῦ ὅρου) ἐπειδή τό μόνο πού ἐπιχειροῦν νά κάνουν εἶναι νά περιγράψουν τήν πραγματικότητα (εἴτε γήινη εἴτε θεϊκή) ὅπως ἀκριβῶς εἶναι καί δέν ἀναφέρονται σε κάτι ἐξ όλο κλήρου διαφορετικό.
Οἱ συμβολικές έννοιες, ἀπ' τήν ἄλλη μεριά, μπορεί να εἶναι πολλῶν εἰδῶν. Για παράδειγμα, ὑπάρχουν οἱ προεικονίσεις όπου ἱστορικά πρόσωπα ή γεγονότα χρησιμοποιοῦνται ὡς προτυπώσεις γεγονότων στη ζωή του Χριστοῦ (ὅπως οἱ τρεῖς ἡμέρες τοῦ Ἰωνᾶ στην κοιλία τοῦ κήτους που προτυπώνουν τις τρεῖς ἡμέρες τοῦ Χριστοῦ στὸν τάφο – Ματθ. 12:40). Επίσης, υπάρχουν τα σύμβολα, όπου θεόπνευστες πράξεις δείχνουν τη θέληση ή τήν ἀποκάλυψη του Θεού (για παράδειγμα, τα δεσμά πού ἐνεδύθη ὁ Ἱερεμίας σηματοδοτούσαν τὴν αἰχμαλωσία στη Βαβυλώνα - Ιερ. κεφ. 21, καί ἡ ζώνη του Αγ. Παύλου, την ὁποία ὁ προφήτης Ἄγαβος περιέβαλλε γύρω του, ἦταν ἔνδειξη τῆς φυλάκισης τοῦ Ἀποστόλου στήν Ἱερουσαλήμ - Πράξ. 21:11). Καί στα δύο αυτά εἴδη συμβολικῶν ἐννοιῶν ἰσχύει ἐπίσης καί τό κυριολεκτικό ιστορικό νόημα τοῦ κειμένου.
Στίς εἰκόνες πού κάποιος θὰ ὀνόμαζε μυστικιστικές, ὅπου ἕνα βαθύτερο πνευματικό νόημα ἀποδίδεται σε γήινα πρόσωπα, πράγματα ἤ γεγονότα, παραμένει ἐπίσης καί ἡ κυριολεκτική σημασία τους - ὅπως, για παράδειγμα, μέ τό δένδρο τῆς γνώσης τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ στον Παράδεισο, τό ὁποῖο ὁ Ἅγ. Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἑρμήνευσε ὡς «σκέψη», χωρίς ωστόσο νά ἀρνεῖται ὅτι ἦταν ἕνα δένδρο, ἤ, ἐπίσης, τό δένδρο τῆς ζωῆς, τό ὁποῖο, πέραν τοῦ ὅτι προεικονίζει τον Σταυρό τοῦ Χριστοῦ, ἀποτελεῖ ἐπίσης μιά εἰκόνα τῆς μελλοντικῆς αἰώνιας ζωῆς, χωρίς να παύει καί στήν κυριολεξία νά εἶναι ἕνα δένδρο σ' ἕναν πραγματικό κῆπο σύμφωνα μέ τήν πατερική παράδοση.
Ὑπάρχει ἐπίσης ἡ ἀλληγορία, κατά τήν ὁποία μιά φανταστική ἱστορία συμβολίζει μιά ἀνώτερη πραγματικότητα. Τό φαινόμενο αὐτό εἶναι μᾶλλον σπάνιο στη Γραφή καί περιορίζεται κυρίως σε παραβολές καί ἀπολογίες - διδακτικές ἱστορίες και μύθους στούς ὁποίους ἡ καθεαυτή ἱστορία δέν εἶναι κατ' ἀνάγκη ἀληθινή (ἄν καί σέ πολλές παραβολές εἶναι ἀληθινή). Ακόμα καί τό Ἆσμα Ασμάτων, ἕνα εἶδος ἀλληγορίας τῆς ἀγάπης ανάμεσα στον Χριστό καί τήν Ἐκκλησία, ἀναφέρεται ἱστορικά στήν ἐρωτική ἀγάπη ἀνάμεσα στον Σολομώντα καί τήν Αἰγύπτια νύμφη του.
Τά ὁράματα τῆς Ἀποκάλυψης, ἀπ' τήν ἄλλη μεριά, χρησιμοποιοῦν σύμβολα κάπως διαφορετικά ἀπ' ὅλα τά παραπάνω. Κάποιες φορές παρουσιάζουν οὐράνιες πραγματικότητες προσαρμοσμένες στον βαθμό κατανόησης αὐτοῦ πού τά βλέπει (τό ὅραμα τοῦ Χριστοῦ, κεφ. 1· τοῦ οὐρανοῦ, κεφ. 4-7· τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, κεφ. 21-22). Αλλοτε, τά ὁράματα παρουσιάζουν αλληγορικές εἰκόνες τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ζωῆς της (ἡ γυναίκα «περιβεβλημένη τὸν ἥλιον», κεφ. 12· τά «χίλια ἔτη» τῆς ὕπαρξης τῆς Ἐκκλησίας, κεφ. 20) ἤ συγκεκριμένων ὄντων που μάχονται τήν Ἐκκλησία («ὁ δράκων» κεφ. 12, τά δύο «θηρία» κεφ. 13) ἤ καί μελλοντικῶν γεγονότων, εἴτε γενικῶν (οἱ τέσσερεις ἱππεῖς, κεφ. 6) εἴτε συγκεκριμένων (οἱ ἑπτά τελευταῖες πληγές, κεφ. 15).
Ἐμεῖς ἐδῶ θά ποῦμε μόνο λίγα λόγια για να συμβουλεύσουμε καί νά προετοιμάσουμε τόν ἀναγνώστη.
1. Δέν θά 'πρεπε νά ἑρμηνεύουμε τίς εἰκόνες καί τά ὁράματα αὐτά οὔτε πολύ στενά οὔτε πολύ συγκεκριμένα. Πολλά ἀπό τά σύμβολα τῆς Ἀποκάλυψης εἶναι τόσο σαρωτικά στήν ἐφαρμογή τους πού δέν μποροῦν νά χωρέσουν σε κανένα εἶδος ἁπλοῦ πεζού λόγου. Κάποιος μέ πλούσια εμπειρία καί γνώση θά ἐμβαθύνει περισσότερο σέ αὐτά ἀπό κάποιον πού στερεῖται γνώσης ἤ ἐμπειρίας. Ἐπίσης, καθώς ἡ ἱστορία βαίνει πρός τό τέλος της, ἡ σημασία κάποιων εἰκόνων θά γίνεται ὅλο καί πιο ξεκάθαρη.
2. Πρέπει νά εἴμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στό νά διακρίνουμε ἀνάμεσα σ' ἐκεῖνα τά χωρία πού ἀναφέρονται στον πεπτωκότα κόσμο τῆς γῆς καί σ' ἐκεῖνα πού ἀναφέρονται στά ἐπουράνια. Παρερμηνεῖες τῆς Ἀποκάλυψης συχνά συγχέουν τις δύο αυτές σφαίρες προσπαθώντας νά ἀποδώσουν στον γήινο κόσμο προφητικά δράματα πού ἀναφέρονται στόν ἄλλο κόσμο (ὅπου ὑπάρχει τέλος στήν ἀρρώστια και στη λύπη, ὅπου δέν ὑπάρχει θάνατος καί ὅπου «πάρδαλις συναναπαύσεται ἐρίφῳ» - Ἡσ. 11:6). Αὐτό εἶναι τό μοιραῖο λάθος τῆς χιλιαστικῆς ἑρμηνείας, ἡ ὁποία ἐπικρατεῖ στόν προτεσταντικό κόσμο σήμερα, καί κατά τήν ὁποία τα «χίλια ἔτη» τοῦ κεφ. 20 ἀποτελοῦν μια «παραδείσια» ἱστορική ἐποχή. Κατά τήν ἴδια ἑρμηνεία ἐπίσης, ἀποδίδονται στην ἐπίγεια Ἱερουσαλήμ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης προφητεῖες οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται μόνο στήν ἐπουράνια Ἰερουσαλήμ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος.
Ὑπάρχουν φορές πού ἀκόμα καί ὀρθόδοξοι σχολιαστές ἔχουν διαφορετικές ἑρμηνείες γι' αὐτά τά ὁράματα καί τίς εἰκόνες τους. Ωστόσο, δέ θά 'πρεπε να σπεύδουμε να ψάξουμε για «ἀντιφάσεις» ἐξαιτίας αὐτοῦ. Στη συμβολική γλώσσα, οἱ εἰκόνες συμβαίνει συχνά να ἔχουν πολλαπλές σημασίες καί ἐπίπεδα ἑρμηνείας.
Ἔτσι, τά παράξενα πλάσματα τοῦ κεφ. 9 μπορεῖ νά σημαίνουν σύγχρονα τρομακτικά ὅπλα, ἀλλά μπορεῖ, ἐπίσης να συμβολίζουν δαίμονες καθώς καί τά ἀνθρώπινα πάθη. Ὁ «μέγας ἀστήρ» τοῦ κεφ. 8 μπορεῖ νά εἶναι ἕνας μετεωρίτης ἤ πύραυλος ἢ κάποιο ἄλλο φυσικό αἴτιο καταστροφῆς, μπορεῖ ὅμως, ἐπίσης, να συμβολίζει καί τόν διάβολο.
3. Ἡ χιλιαστική ἑρμηνεία τῆς Ἀποκάλυψης πηγάζει, ἐπίσης, ἀπό ἕνα ἀκόμα βασικό λάθος τῶν περισσότερων προτεσταντῶν ἑρμηνευτῶν: τό γεγονός ὅτι ἐξετάζουν τό κείμενο μέ αὐστηρά χρονολογική σειρά ἀντί νά τό ἐξετάζουν ὅπως ἀκριβῶς εἶναι: μιά σειρά δραμάτων ξεχωριστῆς φύσεως μεταξύ τους – κάποια γιά τόν Οὐρανό, κάποια γιά τή γῆ. Κάποια πολύ γενικά και συμβολικά και κάποια συγκεκριμένα και κυριολεκτικά. Κάποια γιά τό παρελθόν, ἄλλα γιά τό μέλλον και κάποια γιά τό παρόν. Γιά νά ἐξακριβωθεῖ τί ἀκριβῶς εἶναι τό κάθε ἕνα ἀπαιτεῖται ἕνας ἀκριβής ὀρθόδοξος σχολιασμός καί ὄχι ἕνα διάβασμα του κειμένου ὅπως θά τό κατανοούσαμε μέ τά σύγχρονα δεδομένα.
4. Όταν διαβάζουμε τήν Ἀποκάλυψη δέν θά 'πρεπε νά μᾶς διακατέχει πυρετώδης ἐνθουσιασμός ἀλλά νηφαλιότητα συνειδήσεως. Το κύριο μέλημά μας θα 'πρεπε νά εἶναι νά κατανοήσουμε τό ὀρθόδοξο δόγμα καί τήν κοσμοθεωρία που περιέχονται στο βιβλίο αυτό. Ὁ συσχετισμός συγκεκριμένων προφητειῶν μέ σύγχρονα γεγονότα θά ἔπρεπε νά εἶναι δευτερεύον μέλημά μας και δέν θά 'πρεπε νά παρασυρόμαστε ἀπ ̓ τίς προσωπικές μας ἀπόψεις και φαντασιώσεις.
5. Εἶναι πολύ σημαντικό ἡ μελέτη αὐτοῦ τοῦ βιβλίου να γίνεται σε συνδυασμό με πνευματική τροφή – συχνό ἐκκλησιασμό, μελέτη τῆς Ἁγ. Γραφῆς καί πνευματικῶν βιβλίων. Εάν αυτό ὄντως συμβαίνει, καί ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι γιά μᾶς ἕνας συνειδητός ἀγώνας που διεξάγεται σε καθημερινή βάση, τότε δέν θά καταφέρει νά μᾶς συνντρίψει οὔτε κάποια καινούργια καταστροφή οὔτε ἡ ἐκπλήρωση κάποιας ἀποκαλυπτικῆς προφητείας.
6. Έχοντας ὅλα τά παραπάνω υπόψη, πρέπει να κατανοήσουμε ὅτι ἡ Ἀποκάλυψη εἶναι ἕνα βιβλίο μυστηρίων – ὅλων ἐκείνων τῶν βαθύτερων πραγμάτων που συνδέονται μέ τήν ἀρχή καί τό τέλος τῶν πάντων, τοῦ τελικοῦ σκοποῦ τοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου, τή φανέρωση τῆς αἰώνιας Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν. Κι ἔτσι θα 'πρεπε νά τό διαβάζουμε με φόβο Θεοῦ, ταπείνωση καί ἀμφισβήτηση τῆς προσωπικῆς μας σοφίας.
(συνεχίζεται)
