Η σειρά με την οποία παρουσιάζει τα γεγονότα ο Τάκιτος (ο διωγμός ακολούθησε τους θρησκευτικούς καθαρμούς) αφήνει χώρο και για μία ακόμα υπόθεση: ίσως οι χριστιανοί να θεωρήθηκαν ηθικοί και όχι φυσικοί αυτουργοί της πυρκαγιάς. Ίσως η κατηγορία περί εμπρησμού να παρήχθη από την πεποίθηση πως εξαιτίας των εγκλημάτων και των ιεροσυλιών τους οι χριστιανοί προκάλεσαν την οργή των θεών, κι αυτοί με τη σειρά τους δεν προστάτεψαν την πόλη από την καταστροφική πυρκαγιά.
Είναι αλήθεια πως κατά το δεύτερο αιώνα, οι χριστιανοί συχνά θεωρούνταν υπαίτιοι φυσικών καταστροφών (Apologiticus XXXVII 2, ΧL 1-2.) Δυστυχώς, δεν υπάρχει τρόπος να επιβεβαιώσουμε αν η κατηγορία του εμπρησμού το 64 εντάσσεται σε αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο. Παρόλα αυτά, η υπόθεση αυτή ερμηνεύει τη σιωπή των χριστιανών γύρω από την κατηγορία, δεν συγκρούεται με καμιά από τις διαθέσιμες πηγές και συνάδει με τις πρακτικές της ρωμαϊκής άρχουσας τάξης, η οποία θεωρούσε απόλυτα θεμιτό να χρησιμοποιεί τη λαϊκή δεισιδαιμονία για τη χειραγώγηση των μαζών (Είναι ενδιαφέρον το σχόλιο του Πολύβιου (Πολυβ., VI 56) που θαύμαζε τον τρόπο με τον οποίο οι ρωμαϊκές αρχές χρησιμοποιούσαν το φόβο του υπερφυσικού και τη λατρεία για τη χειραγώγηση των μαζών. (Βλ. σχόλια στο De Ste roix, G. Ε. Μ., Ο Χριστιανισμός και η Ρώμη - Διωγμοί, Αιρέσεις και Ήθη, Συλλογή Κειμένων - Επιμέλεια Κυρτάτας Δ., μτφρ. Κράλλη I., ΜΙΕΤ, Αθήνα 2005. σσ. 16 - 7, και μια διαφορετική άποψη στη Βeard, ό. π., σ. 108 - 9. ).
Η συμφορά του 64 δε θα μπορούσε να μην προσλάβει θρησκευτικές προεκτάσεις, ειδικά στη Ρώμη, της οποίας οι πολίτες εκτιμούσαν πολύ την αξία των οιωνών και των θείων σημείων. Οι επιζήσαντες μπορούσαν να τη συγκρίνουν μόνο με τη θρυλική καταστροφή της πόλης από τους Γαλάτες το 396 π.Χ. (Βλ. Δίων. Κάσ., LΧΙΙ18, 1: [...] τό δε δημόσιον όδυρομένους άναμιμνήσκεσθαι ότι και πρότερόν ποτέ ούτως υπό των Γαλατών τό πλεῖον της πόλεως διεφθάρη.). Η εκατόμβη των θυμάτων καθώς και η ολοσχερής καταστροφή αρχαίων μνημείων και ιερών που ανήγαν τις καταβολές τους στις απαρχές της πόλης συγκλόνισε τους Ρωμαίους. Οι Τάκιτος και Κάσσιος δεν παρέλειψαν να αναφερθούν στη θρησκευτική διάσταση που προσέλαβε η καταστροφή: αναζητήθηκαν (ή κατασκευάστηκαν) χρησμοί που προφήτευαν τη συμφορά, και οργανώθηκαν από τις αρχές τελετουργίες εξευμενισμού ώστε να κατασιγαστεί η ο φόβος και η σύγχυση των μαζών (Δίων. Κάσ., LΧΙΙ 18, 3 - 5. Πρβλ. Τάκ., Αnnales, XV). Η επιλογή των θεοτήτων που επιλέχθηκαν δεν ήταν τυχαία: ο Volcanus ήταν ρωμαϊκή θεότητα της καταστρεπτικής φωτιάς και η γιορτή προς τιμήν του ήταν στις 23 Αυγούστου, λίγο μετά την πυρκαγιά δηλαδή, ακριβώς γιατί κατά τους θερινούς μήνες η πόλη χρειάζονταν ακόμη περισσότερο την προστασία του. Εξάλλου, πρώτιστος σκοπός της λατρείας του ήταν η αποτροπή των πυρκαγιών. Η Ceres, θεότητα της γονιμότητας, είχε την έδρα της στον Αβεντίνο, κοντά στο σημείο όπου ξέσπασε η φωτιά, και η σημαντικότερη από τις γιορτές τελούνταν επίσης τον Αύγουστο.
Σχεδόν οτιδήποτε μπορούσε να εκληφθεί ως οιωνός από τις δεισιδαίμονες μάζες στη Ρώμη, πόσο μάλλον μια συμφορά τέτοιων διαστάσεων. Ένας οιωνός βασικά αποκάλυπτε πως κάτι είχε διαταράξει σοβαρά τη σχέση ενός ατόμου ή της κοινότητας με κάποιον θεό ή θεούς. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η πλειονότητα των κατοίκων θα ερμήνευσε το όλο γεγονός ως θείο μένος για κάποια προσβολή από την πλευρά της πόλης. Ποια ήταν η συνήθης αντίδραση σε τέτοιες περιπτώσεις; Αν οι αρχές αποδέχονταν ένα σημάδι ως οιωνό με σημασία για την κοινότητα, ανέθετε στους κρατικούς οιωνοσκόπους (haruspices) να κάνουν έρευνα και να προτείνουν τα λεγόμενα remedia, δηλαδή συγκεκριμένες ενέργειες που θα αποκαθιστούσαν τη σχέση της κοινότητας με τους θεούς και, το κυριότερο, καθησύχαζαν τις μάζες και ενίσχυαν το κύρος των αρχών, των οποίων βασικότατος θεσμικός ρόλος ήταν η διατήρηση της εύνοιας του θείου στοιχείου. Αυτήν ακριβώς τη διαδικασία βλέπουμε να ακολουθείται στην αφήγηση του Τάκιτου. Το μέγεθος, όμως, της συμφοράς δεν καθησύχασε το λαό όπως ίσως έλπιζαν οι αρχές, κι ιδιαίτερα ο Νέρων, που με τις ακρότητές του θα μπορούσε εύκολα να στιγματιστεί ως αυτός που ίσως είχε προσβάλει τους θεούς. Ήταν προφανές πως κάτι επιπρόσθετο έπρεπε να γίνει σε αυτήν την περίπτωση.
0 comments:
Δημοσίευση σχολίου