Ο ΘΕΟΚΛΗΤΟΣ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗΣ (2)

Σημείωσις ''Εν τούτω Νίκα'': Συνεχίζουμε την μελέτη μας αναφέροντας το τι ακριβώς έγραφαν οι ίδιοι οι Διαφωτιστές.

Στην τέχνη κυριαρχούν οι ορθές αναλογίες, η αρμονία των σχέσεων και η προοπτική, που αναλύεται με μαθηματικούς υπολογισμούς.

Στην Οικονομία κυριαρχεί ο υπολογισμός, ο σχεδιασμός κινήσεων, η τήρηση λογιστικών βιβλίων, ο ανταγωνισμός άλλων αγορών. Εμφανίζεται το πιστωτικό κεφάλαιο και το τραπεζικό σύστημα.

Αντίστοιχη είναι και η μεταβολή του ανθρώπου στην κοινωνική του υπόσταση. Σ' αυτά τα χρόνια βλέπουμε να παρουσιάζεται η μόδα, που όταν είναι συνειδητή εκφράζει την ύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, αλλά και την επιθυμία των κατωτέρων τάξεων να φθάσουν στις ανώτερες. Άλλαξαν ακόμα και οι τρόποι, η διαγωγή, η συμπεριφορά. Νέος κόσμος. Νέα ήθη.

Όλα τούτα συνδυασμένα με την ορθοφροσύνη, την έρευνα, το ανακαινιστικό και φιλοπρόοδο πνεύμα, θα στηρίξουν τη μεγάλη αλλαγή στην κοινωνία. Το ρεύμα τούτο ακατάσχετο σπάει το φράγμα των συνόρων και ξεχύνεται ως τα Βαλκάνια, ως την Ελλάδα. Οι Φαρμακίδης, Ψαλίδας, κ.ά. ευοίωνα παίρνουν το μήνυμα του Διαφωτισμού.

Στα μεγάλα εμπορικά κέντρα (Βιέννη, Βουκουρέστι, Λιβόρνο, Άμστερνταμ, Αμπελάκια, Πήλιο, Σύρο κ.λ.π) με ειδικά προνόμια, που δίνονταν στους Έλληνες, το εμπόριο πέρασε στα χέρια τους.

Τα Ελληνικά σκάφη μετά τον αποκλεισμό των γαλλικών λιμανιών από τους Άγγλους, όργωναν κυριολεκτικά τη Μεσόγειο. Στα Ελληνικά λιμάνια του Βόλου, της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας και της Σύρου, Έλληνες πράκτορες διακινούσαν εμπορεύματα μυθώδους αξίας.

Ο Βικέλας έλεγε πως: «Ο κύριος μοχλός ὁ ἀναγείρας τὸ Ἔθνος, ὑπῆρξεν τό ἐμπόριον». Και ο Κοραής έγραφε: «Η ναυτιλία συνετέλεσε τα μέγιστα εἰς τήν αΰξησιν τῶν μέσων τῆς Ἐκπαιδεύσεως».

Οι άνθρωποι αυτοί, χρηματοδότησαν την έκδοση διαλεχτών βιβλίων, μεταφρασμένων ή στα Ελληνικά και τα δώρισαν στις βιβλιοθήκες των Ελληνικών σχολείων.

Το Σχολείο της Χίου είχε 12.000 τόμους, 8.000 των Μηλεών, 6.000 των Αθηνών. Πολλά έφθασαν στην Τσαριτσάνη, στ' Αμπελάκια, στα Μοναστήρια κ.ά. «Τα πιο πολλά, που έφθασαν στα Μοναστήρια, πουλήθηκαν ή καταστράφηκαν. Η αγραμματοσύνη των καλογέρων αποτελούσε κανόνα στα Μοναστήρια. Πολλοί καλόγεροι ένιωθαν περήφανοι για την αμάθειά τους, γιατί έτσι έλεγαν, θύμιζαν τους αγράμματους μαθητές του Χριστού» αλλά και ότι:. “Μισοῦσαν τούς ἐλλόγιμους άνδρες. (Βλ. Φαίδων Κουκουλές”. Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός. Τόμ. 6ος)

Οι ακαταμάχητοι αυτοί οικονομικοί παράγοντες υλοποίησαν τη Φιλοσοφική Ιδέα του Διαφωτισμού. Τελειοποίησαν σχολεία και ανέγειραν νέα. Το 1820 λειτουργούσαν στη δουλωμένη Ελλάδα 400 περίπου σχολεία και κυκλοφορούσαν πάνω από 100 έντυπα. Πειράματα και νέες μέθοδοι, που έβλεπαν το φως στην Ευρώπη, περνούσαν στην Ελληνική Παιδεία. Το παιδί έγινε το κέντρο της φροντίδας. «Οι κουρασμένες εποχές προάγουν τον γεροντισμό. Οι νέες εποχές πιστεύουν στο παιδί και δουλεύουν γι' αυτό»[1]

Η παιδεία ξεφεύγει από τα χέρια της Εκκλησίας και περνά στα χέρια των προοδευτικών.

Οι Σβάρτς, Αρσάκηδες, Ροδοκανάκηδες, Ζωσιμάδες, Ζάππαι και άλλοι σηκώνουν το βάρος της αφύπνισης του Έθνους, με όχημα την Παιδεία.[2]

Χρήσιμος, αλλά και αποτελεσματικότατος μοχλός για τη διακίνηση των Ιδεών του Διαφωτισμού και τη μετουσίωσή τους σε πράξη υπήρξε αναμφισβήτητα ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Τροφός του από της νεανικής του ηλικίας ήταν ο Διαφωτισμός.

Αλλά δεν χρειάζεται εμείς να μακρηγορούμε. Απερίφραστα μας το λέει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Γράφει λοιπόν στον Λ.Ε. «Πόσον ἀναγκαῖον εἶναι εἰς τόν ἄνθρωπον, να ἐξετάζη ἀκριβῶς ὅλα τά πράγματα και να σκέπτεται ἐπάνω εἰς αὐτά»[3].

Βρισκόμαστε σε μια εποχή μεγάλων αλλαγών. Η Παρατήρηση, η Πείρα και ο Λόγος, πρέπει να συντρέχουν στην προσπάθεια εξήγησης κάθε φυσικού φαινομένου. Οι άνθρωποι είναι επιφυλακτικοί στα λεγόμενα. Έπαψαν να δέχονται παθητικά, ό,τι τους λανσάρουν. Απαιτούν ομολογίες, αποδείξεις, μαρτυρίες. «Θέλομεν νά εύρωμεν καί τόν λόγον καί τήν αἰτίαν τοῦ καθενός»[4].

Στο πρώτο τεύχος της επανέκδοσης του «Λόγιου Ερμή» (1816), βλέπουμε τη λαμπρή του συνηγορία, υπέρ της ελεύθερης σκέψης και υπέρ των Ιδεών του Διαφωτισμού.

«Χάρις εἰς τόν πεφωτισμένον τῶν Νεωτέρων αἰῶνα, ἀφ ̓ οὗ οἱ Βάκωνες, οἱ Λώκιοι, οἱ Κάντ, ἐδίδαξαν τόν τρόπον τοῦ Φιλοσοφεῖν, οἱ πεπαιδευμένοι έκτοτε συλλογίζονται λογικῶς καί δέν παραλογίζονται διαλεκτικῶς. Αφ' οὗ οἱ Καρτέσιοι, Νεύτωνες καί Λεϊβνίτιοι (...) ἄλλοι μέν ἐφήρμοσαν τήν Μαθηματικήν εἰς τάς σπουδάς των, ἄλλοι δέ ἐσπούδασαν τήν φύσιν ἐρωτῶντες αὐτήν διά τῆς πείρας καί τῆς παρατηρήσεως. Αφ' οὗ οἱ Λαβουαζιέ, Δελαπλάς κ.ά. ἥνωσαν τήν Χημείαν μέ τήν Φυσικήν, ἡ Φιλοσοφία δέν ἒχει πλέον ἀπόρρητα μυστήρια, δέν εἶναι πλέον ὁ μαντικός τοῦ ̓Απόλλωνος Τρίπους. Τούτων τά ίχνη θέλομεν ἀκολουθήσει ὅσον τό δυνατόν(...)».[5]

Ο Κοραής συνέπλεε και υπεραμυνόταν τις αρχές του Διαφωτισμού. Ο Θ. Φαρμακίδης μέσα στο κλίμα του Διαφωτισμού μεγάλωσε και διαμόρφωσε την προσωπικότητά του, ταυτιζόταν απόλυτα με τις αντιλήψεις του «Σοφού Γέροντα».

Με όπλο τον «Λόγιο Ερμή» και αργότερα τις άλλες εφημερίδες, έδωσε σκληρούς αγώνες για τη μεταλαμπάδευση του Διαφωτισμού στην Ελλάδα και κυρίως για την μετουσίωσή του σε πράξη και εφαρμογή.

Ο Φαρμακίδης για την ακλόνητη προσήλωσή του προς τις αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, δέχτηκε σκληρή κριτική από συγχρόνους του, αλλά και από μεταγενεστέρους του.[6]

Ο Σκιαθίτης Κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, που γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1851 ήταν μόλις εννέα χρόνων όταν πέθανε ο Φαρμακίδης. Πρόσφατη ήταν γι' αυτόν η ιστορία του Μεγάλου μας Κληρικού. Δε δίστασε με την άκρα παραδοσιακή του προσήλωση και το βαθύτερο Ορθόδοξο Χριστιανικό του κριτήριο, να κατακεραυνώσει όλους εκείνους, που συνειδητά ή περιστασιακά, προσέβλεπαν στα λαμπυρίζοντα φώτα της Ευρώπης.

Άσκησε δριμύτατη κριτική κατά του Θεσσαλού Κληρικού, για τις δήθεν προτεσταντικές του ιδέες, αλλά και την πρωτοπορία του για την απόσχιση της Ελλαδικής Εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Πίστευε βαθιά, πως η Ορθόδοξη βιοθεωρία και ζωή, είναι ένα αείζωο, απείραχτο και ακατάβλητο φρούριο πάνω και πέρα από χώρο και χρόνο.

Έντονα πολέμησε τη διολίσθηση του νεοελληνικού ήθους, στις σκοτεινές ατραπούς της Δυτικής Ρασιοναλιστικής και υλιστικής Φιλοσοφίας του λεβαντινισμού και του βιαστικού και αβασάνιστου εξευρωπαϊσμού, όπως έλεγε.

Φυσικό λοιπόν ήταν να καταφερθεί και κατά του Φαρμακίδη, που με τον Κοράη, τον Ψαλίδα και άλλους διαφωτιστές, άνοιξαν διάπλατες τις πόρτες να περάσει το Ευρωπαϊκό Πνεύμα στην Ελλάδα. Στο θέμα όμως αυτό, αδίκησε κατάφορα τον Φαρμακίδη, ο οποίος ούτε από την Ορθοδοξία ούτε από την παράδοση εξέκλινε. Πάντοτε είχε γνώμονα απαρασάλευτον το Εθνος και την Ορθοδοξία.

Ήδη όμως ήταν πολύ αργά, για ν' ανακοπεί το ρεύμα τούτο, που ακατάσχετα απλώθηκε σ' όλη την Ευρώπη.

Ο Φαρμακίδης όμως, μπορεί να ήταν θαυμαστής του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που τον εκμεταλλεύτηκε προς όφελος του αγώνα και της πατρίδας. Ήταν όμως και παθιασμένος πατριδολάτρης, με ηθικές καταβολές, που ακουμπούσαν βαθιά στη φωτεινή και άφθαρτη ορθόδοξη πίστη του. Πουθενά δε φαίνεται πως πρόδωσε την ορθόδοξη πίστη του.

[1] Βλ. Κ. Δημαράς «Ὁ Κοραής καί ἡ εποχή του» σελ. 15 14. Βλ. Γιάννης Καρράς. ό.π. σελ. 15.

[2] Βλ. Γιάννης Καρράς. ό.π. σελ. 15.

[3] Βλ. Γ. Καρράς ό.π. σελ. 50

[4] Βλ. Γ. Καρράς ό.π. σελ. 41 16. Λόγιος Ερμής 1817.

[5] Γούδας Αναστάσιος. «Βίοι παράλληλοι. Θεόκλητος Φαρμακίδης». Τόμος Α΄ Κλήρος. Αθήναι 1869, σελ. 207-246

[6] Γράφει ο Παπαδιαμάντης και βροντοφωνάζει στον «Λαμπριάτικο ψάλτη»: «Διά νά δώσουμε πέρας εἰς τό προοίμιον αὐτό, θά εἴπωμεν μέ δύο λέξεις ὅτι: Το σημερινό Ἔθνος δέν ἐπῆγεν δυστυχῶς τόσον ἐμπρός, ὅσον λέγουν αὐτοί. (οἱ Εὐρωπαϊστές). Τό Ἔθνος τό Ἑλληνικόν, τό δοῦλον τουλάχιστον, εἶναι ἀκόμη πολύ πίσω καί τό ἐλεύθερον δέν δύναται να τρέξη ἀρκετά εμπρός, χωρίς τό ὅλον να διασπαραχθῆ, ὡς διασπαράσσεται, φεῦ! ἤδη. Ὁ τρέχων πρέπει να περιμένη καί τόν ἑπόμενον, ἐάν θέλη ἀσφαλῶς νά τρέχη. Ὁ ἐλεύθερος πρέπει να βοηθῆ τόν δεσμώτην ἢ πρέπει νά τόν ἀνακουφίζη. Ὅσον παρέρχεται ὁ χρόνος, τόσον τό ἐλεύθερον Ἔθνος καθίσταται, οἴμοι! ἀνικανώτερον, όπως δώση χείρα βοηθείας εἰς τό δοῦλον Εθνος.

Ἄγγλος ἢ Γερμανός ἢ Γάλλος δύναται νά εἶναι κοσμοπολίτης ἢ ἀναρχικός ἢ ἄθεος ἢ ὅτι δήποτε. Ἒκαμε τό πατριωτικόν χρέος του, έκτισε μεγάλη πατρίδα. Τώρα εἶναι ἐλεύθερος να ἐπαγγέλεται χάριν πολυτελείας τήν ἀπιστίαν καί τήν ἀπαισιοδοξίαν.

Αλλά Γραικύλος τῆς σήμερον, ὅστις θέλει να κάμη δημοσία τόν ἄθεον ἢ τον κοσμοπολίτην, ὁμοιάζει με νάνον ἀνορθούμενον ἐπ' ἄκρων ὀνύχων καί τανυόμενον νά φθάση εἰς ὕψος καί φανῆ καί αὐτός γίγας. Τό Έλληνικόν Ἔθνος, τό δοῦλον, ἀλλ' οὐδέν ἧττον καί τό ἐλεύθερον, έχει καί θά ἔχη διά παντός ἀνάγκην τῆς θρησκείας του.

Τό ἐπ' εμοί, ἐνόσω ζῶ καί ἀναπνέω καί σωφρονῶ, δέν θά παύσω πάντοτε, ἰδίως δέ κατά τάς πανεκλάμπρους ταύτας ἡμέρας νά ὑμνῶ μετά λατρείας τόν Χριστόν μου, να περιγράφω μετ' ἔρωτος τήν φύσιν καί νά ζωγραφῶ μετά στοργῆς τά γνήσια Ελληνικά ήθη. «Εάν ἐπιλάθωμαί σοι, Ἱερουσαλήμ, ἐπιλησθείη ἡ δεξιά μου, κολληθείη ἡ γλῶσσα μου τῷ λάρυγγι μου, ἐάν μή σοῦ μνησθῶ».

(Συνεχίζεται)