«Ο μεγαλύτερος εχθρός της γνώσης δεν
είναι η άγνοια, αλλά η ψευδαίσθηση της γνώσης», είπε κάποτε ο Στίβεν Χόκινγκ, και
αυτή η φράση μοιάζει σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία
έχει γίνει απεριόριστη, άμεση, προσιτή σε όλους, σαν ένας τεράστιος ποταμός που
δεν σταματά ποτέ να κυλά. Με ένα άγγιγμα στο κινητό μας έχουμε πρόσβαση σε εκατομμύρια
άρθρα, βίντεο, απόψεις, δεδομένα. Κι όμως, αντί να γινόμαστε πιο σοφοί βυθιζόμαστε
σε μεγαλύτερη σύγχυση. Γιατί άλλο πράγμα είναι η γνώση και άλλο η ψευδαίσθηση της
γνώσης. Άλλο να ερευνάς, να αμφισβητείς, να φτάνεις σε μία δική σου κατανόηση και
άλλο να νομίζεις ότι ξέρεις απλώς επειδή διάβασες έναν τίτλο, είδες ένα tweet ή
άκουσες μια φράση στο TikTok. Αυτή η αυταπάτη είναι πιο επικίνδυνη και από την ίδια
την άγνοια, γιατί η άγνοια τουλάχιστον σε αφήνει ανοιχτό στο να μάθεις, να ψάξεις,
να ρωτήσεις. Η ψευδαίσθηση της γνώσης όμως σε κλείνει, σε φυλακίζει, σου δίνει την
ψευδή βεβαιότητα ότι δεν χρειάζεται να σκεφτείς περισσότερο και έτσι σιγά σιγά,
χωρίς καν να το καταλαβαίνουμε, γινόμαστε κομμάτι μιας μαζικής συλλογικής ύπνωσης
όπου όλοι μιλάμε, όλοι κρίνουμε, όλοι έχουμε άποψη, αλλά σχεδόν κανείς δεν έχει
πραγματικά σκεφτεί σε βάθος και αυτή η συλλογική ύπνωση δεν είναι τυχαία. Δεν συμβαίνει
επειδή ξαφνικά οι άνθρωποι έγιναν πιο αδιάφοροι ή πιο τεμπέληδες. Συμβαίνει γιατί
το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε έχει στηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να μας αποσπά,
να μας αποδυναμώνει, να μας κρατά συνεχώς σε μια κατάσταση διάσπασης.
Οι αλγόριθμοι που καθορίζουν τι βλέπουμε στο κινητό μας δεν έχουν στόχο να μας μορφώσουν,
έχουν στόχο να μας κρατήσουν κολλημένους στην οθόνη όσο περισσότερο γίνεται. Δεν
τους νοιάζει αν αυτό που καταναλώνουμε είναι αλήθεια ή ψέμα, αν μας βοηθά να εξελιχθούμε
ή μας βυθίζει στην παραπληροφόρηση. Αυτό που μετράει είναι μόνο η προσοχή μας, το
πολύτιμο καύσιμο της εποχής. Και έτσι καταλήγουμε να ζούμε μέσα σε φυσαλίδες πληροφορίας,
σε μικρούς εικονικούς κόσμους που επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη πιστεύουμε, ενισχύουν
τις προκαταλήψεις μας και μας κάνουν να νιώθουμε πως ξέρουμε. Στην πραγματικότητα
όμως ξέρουμε όλο και λιγότερο, γιατί έχουμε χάσει την ικανότητα να αναζητούμε την
άλλη πλευρά, να βλέπουμε τη μεγαλύτερη εικόνα, να ρωτάμε τα δύσκολα γιατί. Η ψευδαίσθηση της γνώσης γίνεται λοιπόν
εργαλείο ελέγχου και χωρίς να το αντιληφθούμε παραδίνουμε την ελευθερία της σκέψης
μας σε μηχανές, σε συμφέροντα και σε μια αόρατη δύναμη που κατευθύνει όχι μόνο το
τι πιστεύουμε, αλλά τελικά και το πώς ζούμε.
Αλλά δεν είναι μόνο τα μέσα και η τεχνολογία
που μας στερούν την κριτική σκέψη. Από μικρά παιδιά το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα
μας μαθαίνει να μην αμφισβητούμε. Μας μαθαίνει να αποστηθίζουμε, να παπαγαλίζουμε,
να δίνουμε την σωστή απάντηση που περιμένει ο δάσκαλος αντί να μάθουμε να ρωτάμε,
να διερευνούμε, να σκεφτόμαστε δημιουργικά. Στις τάξεις μας η πρωτοτυπία τιμωρείται,
το λάθος στιγματίζεται και η συμμόρφωση ανταμείβεται με βαθμούς και επαίνους. Έτσι
μεγαλώνουμε μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν μας προετοιμάζει να σταθούμε ελεύθεροι
και αυτόνομοι στοχαστές, αλλά πειθαρχημένα γρανάζια σε μια τεράστια μηχανή. Και
το ίδιο συνεχίζεται στην κοινωνία. Όποιος ρωτάει πολλά θεωρείται ενοχλητικός. Όποιος
αμφισβητεί το κατεστημένο στιγματίζεται ως περίεργος ή γραφικός και όποιος προσπαθεί
να δει πέρα από την επιφάνεια συχνά περιθωριοποιείται. Η εκπαίδευση λοιπόν δεν είναι
ουδέτερη. Είναι ένα σύστημα που από την πρώτη στιγμή μας μαθαίνει πώς να μην σκεφτόμαστε
πραγματικά, αλλά να αναπαράγουμε μηχανικά τις έτοιμες απαντήσεις που εξυπηρετούν
την τάξη και την υπακοή. Έτσι, όταν φτάνουμε ενήλικες, κουβαλάμε
μέσα μας αυτήν την εσωτερική λογοκρισία, αυτόν τον φόβο του λάθους και της διαφορετικής
άποψης και καταλήγουμε να επιλέγουμε τη σιωπή αντί για την αμφισβήτηση. Και όμως
υπάρχει και ένας άλλος λόγος που η κριτική σκέψη φθίνει. Πολλές φορές, εμείς οι
ίδιοι τη θυσιάζουμε πρόθυμα, γιατί η αλήθεια πονάει ενώ η αυταπάτη μας προσφέρει
άνεση.
Είναι πιο εύκολο να δεχτείς έτοιμες
εξηγήσεις, πιο εύκολο να πιστέψεις αυτό που λένε οι πολλοί, πιο εύκολο να αφήσεις
τους άλλους να αποφασίζουν για σένα, παρά να μπεις στη δύσκολη διαδικασία του να
σκεφτείς, να συγκρουστείς, να αμφιβάλλεις. Η κριτική σκέψη απαιτεί θάρρος απαιτεί
να αντέχεις την αβεβαιότητα και να ζεις με ερωτήματα που δεν έχουν πάντα άμεσες
απαντήσεις. Γι' αυτό και πολλοί άνθρωποι προτιμούν την ψευδαίσθηση της βεβαιότητας,
ακόμα και αν είναι ψέμα, παρά το βάρος της αμφιβολίας.
Και εδώ ξαναγυρνάμε στον Στίβεν Χόκινγκ, που μας υπενθύμισε πως η ψευδαίσθηση της
γνώσης είναι πιο επικίνδυνη από την ίδια την άγνοια. Γιατί όταν νομίζεις ότι ξέρεις,
δεν ψάχνεις πια, δεν αναζητάς, δεν προχωράς. Μένεις ακίνητος μέσα σε μία άνετη φυλακή
που ο ίδιος διάλεξες και αυτή η φυλακή είναι ακριβώς αυτό που κάνει τις κοινωνίες
να γλιστρούν σιγά-σιγά προς τη συλλογική ηλιθιότητα, χωρίς να το καταλάβουν, χωρίς
να νιώσουν καν ότι χάνουν κάτι.
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί μεγάλοι στοχαστές είχαν
προειδοποιήσει για αυτή την κατάσταση εδώ και δεκαετίες. Ο Καρλ Γιούνγκ, για παράδειγμα,
μιλούσε για τον κίνδυνο της συλλογικής ψευδαίσθησης όταν οι μάζες παρασύρονται σε
μία κοινή παραμορφωμένη εικόνα της πραγματικότητας και χάνουν την ικανότητα της
ατομικής κρίσης.
Ο Νόαμ Τσόμσκι ανέλυσε με χειρουργική
ακρίβεια το πώς τα μέσα ενημέρωσης δεν απλώς μεταδίδουν γεγονότα, αλλά κατασκευάζουν
συναίνεση, διαμορφώνουν το τι θεωρούμε φυσιολογικό και αποσιωπούν όσα δεν βολεύουν
την εξουσία. Και ο Ντάνιελ Κάχνεμαν, βραβευμένος με Νόμπελ, μας μίλησε για τα δύο
συστήματα σκέψης. Το γρήγορο, διαισθητικό, που συχνά μας οδηγεί σε λάθη και το
αργό, αναλυτικό, που απαιτεί κόπο αλλά είναι η βάση της πραγματικής κατανόησης.
Όλοι αυτοί, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, περιέγραψαν έναν κόσμο όπου η ανθρώπινη
σκέψη απειλείται όχι από την έλλειψη δεδομένων, αλλά από την υπερπληθώρα τους και
από την έλλειψη διάθεσης να τα επεξεργαστούμε με ειλικρίνεια. Και αν τότε αυτές
οι προειδοποιήσεις έμοιαζαν θεωρητικές ή μακρινές, σήμερα βλέπουμε γύρω μας την
υλοποίησή τους. Μια κοινωνία γεμάτη πληροφορία, αλλά φτωχή σε σοφία. Γεμάτη γνώμες,
αλλά άδεια από στοχασμό. Γεμάτη φωνές, αλλά σχεδόν άφωνη στην αλήθεια. Η κριτική
σκέψη δεν είναι απλώς ένα εργαλείο του μυαλού, δεν είναι μια ψυχρή λογική διαδικασία
που σε κάνει να φαίνεσαι έξυπνος σε μια συζήτηση, είναι μια πράξη ελευθερίας, μια
πράξη βαθιά πνευματική, γιατί σημαίνει ότι δεν αφήνεις τους άλλους να σου υπαγορεύουν
τι να πιστεύεις, αλλά έχεις το θάρρος να αναζητάς την αλήθεια μόνος σου, ακόμα και
αν αυτή σε οδηγήσει σε δύσκολα μονοπάτια. Όπως μας θύμισε και ο Στίβεν Χόκινγκ,
ο μεγαλύτερος εχθρός δεν είναι να μην ξέρεις, αλλά να νομίζεις ότι ξέρεις. Και εδώ
βρίσκεται η ουσία. Η κριτική σκέψη απαιτεί ταπεινότητα, απαιτεί να αποδεχτείς ότι
ίσως να κάνεις λάθος, ότι ίσως να μην έχεις όλες τις απαντήσεις, ότι ίσως να χρειαστεί
να ξαναδείς τα θεμέλια της ίδιας σου της κοσμοθεωρίας. Αυτή η ταπεινότητα, όμως,
είναι η αρχή της αληθινής σοφίας γιατί μόνο όταν αδειάζεις το ποτήρι σου, μπορείς
να το ξαναγεμίσεις με καθαρό νερό και μόνο όταν σπάς την ψευδαίσθηση της βεβαιότητας,
μπορείς να πλησιάσεις στην αλήθεια. Και αν όλα αυτά μοιάζουν μεγάλα και αφηρημένα,
υπάρχουν τρόποι να πάρουμε πίσω τον έλεγχο της σκέψης μας, βήμα-βήμα.
Το πρώτο είναι να επιβραδύνουμε και
να επιλέξουμε με φειδώ την πληροφορία που καταναλώνουμε. Να μην αφήνουμε την οθόνη
να μας υπαγορεύει τι να σκεφτούμε, αλλά να επιλέγουμε ενεργά πηγές που μας προκαλούν
να σκεφτούμε, που μας βάζουν σε διάλογο με διαφορετικές απόψεις.
Το δεύτερο είναι να ασκούμε τη συνήθεια της αμφισβήτησης. Να ρωτάμε γιατί, πώς,
είναι αυτό αλήθεια, αντί να δεχόμαστε την πρώτη εξήγηση που μας δίνεται.
Το τρίτο είναι να καλλιεργούμε την αναλυτική σκέψη μέσα από διάβασμα, συζήτηση και
προσωπικό στοχασμό, ακόμα και αν αυτό σημαίνει να περνάμε χρόνο μόνοι με τα ερωτήματά
μας. Και το πιο σημαντικό ίσως απ' όλα, να θυμόμαστε ότι η κριτική σκέψη δεν είναι
ανταγωνισμός ή επίδειξη εξυπνάδας, αλλά μια στάση ζωής που προστατεύει την ελευθερία
μας, τη δυνατότητα να ζούμε συνειδητά και να παίρνουμε αποφάσεις με βάση την αλήθεια,
όχι τις βολικές αυταπάτες που μας σερβίρουν οι άλλοι.
Κάθε μικρή πράξη αμφισβήτησης, κάθε
στιγμή που διατηρούμε τη σκέψη μας καθαρή και ελεύθερη, είναι μια μικρή νίκη ενάντια
στη συλλογική ηλιθιότητα. Στο τέλος, ό,τι έχουμε μάθει μέχρι τώρα δεν έχει σημασία
αν δεν το εφαρμόσουμε. Η κριτική σκέψη δεν είναι θεωρία, είναι πράξη. Σημαίνει να μην αφήνουμε τη ζωή
να κυλάει παθητικά, να μην δεχόμαστε απλώς ό,τι μας σερβίρουν, να μην παραδινόμαστε
στη μάζα χωρίς ερώτηση. Σημαίνει να είμαστε σε εγρήγορση, να κοιτάμε πίσω από τις
λέξεις, τις εικόνες, τις ειδήσεις, να ακούμε διαφορετικές φωνές, να συγκρίνουμε,
να αναρωτιόμαστε. Κάθε φορά που αμφισβητούμε, κάθε φορά που αναζητούμε αλήθεια αντί
για βεβαιότητα, κάθε φορά που λέμε «Ίσως δεν ξέρω αρκετά», κάνουμε ένα μικρό αλλά
σημαντικό βήμα ενάντια στη συλλογική ηλιθιότητα. Και η αλήθεια είναι απλή. Η γνώση
δεν είναι δώρο που μας προσφέρεται. Είναι ευθύνη που παίρνουμε.
Η ελευθερία της σκέψης δεν έρχεται μόνη
της στην κατακτάς. Σκέψου, αμφισβήτησε, αναζήτησε και αν όλοι μας αρχίσουμε να το
κάνουμε, ίσως τότε η συλλογική ηλιθιότητα να σταματήσει να μας κυβερνά και να αρχίσουμε
επιτέλους να ξαναχτίζουμε μία κοινωνία που σκέφτεται.
ΑΠΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΣΗ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΑΙ ΠΛΗΚΤΡΟΛΟΓΗΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
''ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ''
0 Σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου